تاریخچه آلودگی هوا
آلودگی هوا مانند هر پدیده دیگری دارای پیشینه ای است كه مطالعه آن از دیدگاه متخصصانِ محیط زیست، بخش قابل توجهی از پژوهش های كارشناسی را در برمی گیرد. علاوه بر این، صاحبان مشاغلی چون پزشكان، مسئولان و متولیان شهری، صاحبان صنایع، تولیدكنندگان سوخت های فسیلی، مسئولان بهداشت محیط و افراد متعدد دیگری كه مستقیم یا غیرمستقیم با آلودگی هوا مسایل آن در ارتباط هستند، آلودگی هوا را از زوایای گوناگون موردبحث قرار داده و در موارد بسیار راه حلهایی برای این بلای فراگیر ارائه داده اند.
آلودگی هوا را نمی توان مربوط به دوران حاضر و یا یك عصر خاص دانست. حتی قبل از اینكه بشر اولیه موفق به كشف آتش شود، یعنی بتواند با برهم زدن دو سنگ «آتش زنه» بر یكدیگر و یا ایجاد اصطكاك سریع بین دو قطعه چوب خشك، آتش تولید كند، آلودگی هوا بر اثر دود حاصل از آتش سوزی طبیعی جنگل ها وجود داشته است.
اما آلودگی های هوا در اعصار كهن نسبت به طبیعت بكر و دست نخورده آن دوران، بسیار اندك و حتی قابل چشم پوشی بود تا اینكه در اوایل قرن بیستم وبا ورود به دنیای صنعتی، بر اثر كشف زغال سنگ و سوخت های فسیلی اشكال تازه ای از آلودگی هوا پدید آمد.
اعدام آلوده كنندگان هوا
در قرن۶۱ میلادی، فیلسوف رومی به نام سنكا (Seneca) در گزارشی از وضعیت رم می گفت: «وقتی من از هوای سنگین رم و بوی بد دودكش ها كه می چرخیدند و بخارات بیماری زا و دوده را به هوا می ریختند خارج شدم تغییری در حالت خود احساس كردم» وقتی كه آلودگی هوا در كاخ تاتبری (Tutbury Castle) در ناكینگهام برای الینور همسر هِنری دوم غیر قابل تحمل بود، تغییر مكان داد.۱۶۰ سال بعد سوخت زغال سنگ در لندن ممنوع شد، به طوری كه در سال۱۳۰۰ میلادی ادوارد اول طی صدور فرمانی اعلام كرد: «تمام كسانی كه صدای مرا می شنوند آگاه باشند كه اگر به علت سوزاندن زغال مقصر شناخته شوند سر خود را از دست خواهند داد». در سال۱۶۶۱ جان اِوِلین (John Evelyn) در بروشوری با عنوان فومی فوجیوم (Famifugium) راه حل هایی را برای كاهش آلودگی های هوا پیشنهاد كرد كه هنوز بسیاری از آنها كاربرد دارند.
مسائل و مشكلات آلودگی در دوران های انقلاب صنعتی (از ابتدای قرن بیستم تا سال۱۹۲۵ و از سال۱۹۲۵ به بعد) با یكدیگر متفاوت بوده است.
حوادث جهانی آلودگی هوا
از سال۱۹۲۵ به بعد، حوادث نگران كننده ای در رابطه با آلودگی شدید هوا در شهرهای بزرگ دنیا اتفاق افتاد كه به سه مورد آن اشاره می كنیم.
حادثه دره میوز بلژیك: دسامبر۱۹۳۰ حدود۶۰ نفر انسان و تعداد زیادی گاو و گوسفند به علت وجود وارونگی هوا و تراكم آلاینده های خروجی از صنایع، سازنده اسید سولفوریك، شیشه سازی و تهیه روی، تلف شدند. حالت وارونگی حدود۵ روز طول كشید و بیشتر مرگ و میرها در روزهای چهارم و پنجم دسامبر گزارش شده است. غلظت So۲ هوا طی روزهای یاد شده تا۳۸ قسمت در میلیون بوده است.
دونورا پنسیلوانیا- آمریكا:۳۱ اكتبر۱۹۴۸ حالت پایداری بر فراز شهر دونورا مستقر شد و تراكم آلاینده هایی كه از صنایع فولاد ناشی می شد، باعث بیماری۶ هزار نفر از جمعیت۱۲ هزار نفری شهر شد كه تعداد زیادی از آنان بستری شدند.
لندن: ۵ تا۹ دسامبر۱۹۵۲ مه- دود یا اسماگ شهر لندن را فرا گرفت، این پدیده از معروفترین حوادث ناگوار آلودگی هواست. در آن روزها حدود۴ هزار مرگ و میر به علت آلودگی هوا گزارش شده است. در این حادثه نیز تراكم ذرات و انیدرید سولفورو كه به علت پدیده وارونگی هوا افزایش یافته بود، علت اصلی مرگ و میر شناخته شده است. در تمامی موارد یاد شده و سایر حوادث مشابه بیشتر قربانیان افراد مسن، بیماران ریوی و اطفال خردسال بوده اند.
این حوادث و حوادث مشابه در نیویورك، لوس آنجلس، پوزاریكای مكزیك و غیره منجر به وضع قوانین، مقررات و استانداردهایی شد كه از آن زمان تا به حال چندین بار تجدید شده است.
سابقه قانون گذاری در ایران از سه دهه تجاوز نمی كند. آخرین قانون در سال۱۳۷۴ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید كه آیین نامه اجرایی آن پس از۵ سال در شهریور۱۳۷۹ به تصویب هیات وزیران رسید و ابلاغ شد.
منابع آلودگی هوا
منابع انتشار آلاینده های هوا را به دو گروه ثابت و متحرك تقسیم
كرده اند. گروه ثابت شامل صنایع، نیروگاهها و مراكز تجاری و مسكونی
می شوند و منابع متحرك انواع وسایل نقلیه از موتور سیكلت تا هواپیما و كشتی را در برمی گیرند.
آلودگی هوا در صنایع هم به علت مصرف سوخت است و هم نوع فرایند، در حالیكه در منابع متحرك آلودگی هوا حاصل احتراق سوخت بوده و به صورت گازهای آلاینده و یا ذرات، وارد هوا می شود. مقدار آلودگی تولید شده از منبع را با وزن آلودگی به واحد وزن مواد خام مصرفی یا محصول تولیدی بیان می كنند و به آن «ضریب انتشار» می گویند.
آثار آلودگی هوا
آثار مضر آلودگی هوا بر سلامت انسان، حیوان، گیاهان و همچنین تخریب مواد، موضوع بررسی و مطالعات زیادی بوده است. طی چند دهه اخیر مساله باران های اسیدی، لایه اوزن و گرمایش زمین و پیامدهای آن بر اكوسیستم و انسان نیز مورد مطالعه و بحث دانشمندان قرار گرفته است.
A.V. Kneese از كارشناسان برجسته سازمان جهانی بهداشت می گوید: »در مورد آلودگی هوا، تقریباً در همان وضعی هستیم كه ماهی ها در آب آلوده«. آنجا كه عوامل زیادی در تاثیر آلودگی هوا بر سلامت انسان موثرند اثبات آثار آلودگی هوا بر سلامت انسان مشكل خواهد بود. با این حال، اطلاعات زیادی وجود دارد كه می توان به آنها استناد كرد.
مطالعات اپیدمیولوژی در جریان حوادث ناگوار لندن، دونورا و غیره، مطالعات انجام شده در محیط های كار و همچنین مطالعات روی حیوانات آزمایشگاهی، بسیاری از آثار نامساعد آلودگی هوا بر سلامت انسان را به خوبی نشان می دهد. در این موارد به طور عمده غلظت های غیرمعمول آلودگی مطرح بوده اند. در سال های اخیر نیز مطالعاتی در بعضی از شهرهای بزرگ و آلوده انجام گرفته است كه بر اساس آنها به روابطی بین غلظت آلودگی (میزان ذرات معلق) و میزان مرگ و میر دست یافته اند.
تعریف آلودگی هوا و تقسیم بندی آن
آلودگی هوا مانند هر پدیده دیگر، دارای تعاریف گوناگونی است.بر اساس ساده ترین تعریف، آلودگی هوا عبارتست از وجود یك یا چند ماده آلوده كننده در هوای آزاد به میزانی كه در مدت زمان معین بتواند كیفیت هوا را به ضرر انسان، حیوان، گیاه و اشیاء تغییر دهد.
در حال حاضر، تهران و چند شهر بزرگ ایران از جمله اصفهان، مشهد، شیراز و برخی دیگر از شهرهای كوچكتر در معرض آلودگی هوا (با درجه های متفاوت) هستند كه در موارد متعدد به نقطه اوج خطر می رسد.
در یك تقسیم بندی كلی، آلوده كننده های هوا با توجه به منبع تولید و انتشار، در دو دسته طبیعی و مصنوعی تعریف می شوند. آلوده كننده های طبیعی مانند آتش فشانها، گردوغبار حاصل از فرسایش طبیعی، گرده افشانی گیاهان و گازهای حاصل از فساد و تخمیر مواد آلی هستند. اما منشاء آلوده كنندگان مصنوعی، وسایل نقلیه، صنایع، واحدهای تجاری و خدماتی است كه در این بخش آلودگی های ثانویه نیز بوجود می آید، زیرا برخی از مواد آلوده كننده پس از ورود به هوا با مواد دیگر تركیب شده و به مواد زیانبار جدیدی مانند «ازن» و «مه-دود» تبدیل می شوند كه به آنها آلوده كنندگان ثانویه گفته می شود.
شرایط جغرافیایی نیز در شهرهایی مانند تهران باعث بوجود آمدن پایداری هوا و «اینورژن» می شوند كه آلودگی هوا را تشدید می كند.
راه چاره چیست؟
كاهش آلودگی هوا نیازمند یك حركت همگانی است كه مشاركت هماهنگ مردم و دست اندركاران را به طور مستمر می طلبد.