به گزارش مرجع متخصصان سلامت، ایمنی و محیط زیست (HSEexpert) آمارها از افزایش تلفات ناشی از حوادث کار می‌گویند. فرزانه مهدی‌زاده، مدیرکل دفتر معاینات بالینی سازمان پزشکی قانونی، پیشتر از آمار ۲۸هزار موردیِ معاینه حادثه کار در سال ۱۴۰۰ خبر داده بود. این درحالیست که آمار دقیقی از حوادث کار در دسترس نیست و آماری که به صورت رسمی ارائه می‌شود کمتر از آن چیزی است که در واقعیت اتفاق می‌افتد. با این وجود وضعیت آمار حوادث کار به مراتب بهتر از آمار بیماری‌های ناشی از کار است؛ آمار و اطلاعات مشخصی از بیماری‌های ناشی از کار در دست نیست. اما تعداد افرادی که در طول دوره‌ی کاری خود به دلیل شرایط نامناسب کاری دچار بیماری و مشکلات می‌شوند، کم نیستند. از کارگرانی که پشت میز می‌نشینند و احتمالا تنها با یک سیستم و موس و صندلی سروکار دارند گرفته تا کارگرانی که در یک کارگاه کوچک یا صنایع بزرگی مثل نفت و و پتروشیمی کار می‌کنند، همه ممکن است در معرض بیماری‌های ناشی از کار قرار بگیرند.
در خصوص چگونگیِ جلوگیری از بیماری‌های ناشی از کار با علیرضا چوبینه (استاد تمام مهندسی بهداشت حرفهای دانشگاه شیراز) گفتگو کردیم. این استاد دانشگاه معتقد است با بکارگیری اصول ارگونومی می‌توان بخشی از مشکلات و بیماری‌های ناشی از کار را رفع کرد. چوبینه که امسال برنده‌ی جایزه‌ی دستاوردهای یک عمر مطالعات ارگونومی از انستیتو ارگونومی و مهندسی عوامل انسانی انگلستان شده، می‌گوید: «بهترین راه‌حل‌ها برای بهبود شرایط کار این است که روش‌های مهندسی شرایط کار را بهبود ببخشیم اما با روش خود مراقبتی می‌شود بخشی از مشکلات را حل کرد. کاری که می‌توانیم انجام دهیم این است که عینک ارگونومی را به چشم خود افراد ذی نفع بزنیم.»
وضعیت بکارگیری اصول بهداشت حرفهای در ایران را چطور ارزیابی می‌کنید؟
به نظر می‌رسد در سالهای اخیر پیشرفت خوبی داشتیم. تعداد زیادی از دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور پذیرنده دانشجو در مقاطع مختلف کارشناسی و کارشناسی ارشد و دکتری هستند و نیروی کار کافی در کشور برای این حوزه وجود دارد و بهداشت حرفهای ساختار و سازمان خوبی پیدا کرده است. به جرأت می‌توان گفت که کارهای تحقیقاتی که در این زمینه انجام می‌شود، بروز است و دستاوردهای خوبی داشته و اخیرا هم روی تحقیقات کابردی و محصول‌محور متمرکز شده که به نظرم می‌رسد شرایط رو به جلو است.
اما آیا این نیروهای متخصص در بنگاه‌ها به کار گرفته می‌شوند؟ چقدر از اصول بهداشت حرفهای در کارگاه‌ها اجرایی می‌شود؟
ببینید من به عنوان یک فرد دانشگاهی و ناظر بیرونی به این قضیه نگاه می‌کنم و مسلما در این خصوص آمار دقیقی در دست ندارم. از این منظر به اعتقاد من این رشته سازماندهی خوبی پیدا کرده است. اینکه کارفرما در هر صنعت و محیط کاری ملزم به طراحی ساختار بهداشت حرفهای لازم باشد و نیروهای متخصص بهداشت حرفهای جذب کند، امیدوارکننده است که شرایط به لحاظ ایمنی کار و بهداشت حرفهای بهتر شود اما خب به درجه‌ای نرسیده‌ایم که استانداردها را به طور کامل اجرایی کنیم. قضیه این است که کارفرما همچون سابق نمی‌تواند به صورت سنتی به قضیه نگاه کند. البته باید به قدیمی و کهنه بودن فرایندها در کارخانه‌ها نیز توجه کرد. در واقع علل بخشی از حوادث کار به این موضوع برمی‌گردد و هر چه خدمات بهداشت شغلی را گسترش دهیم اما تکنولوژی مربوط به سی چهل سال پیش باشد و تغییر نکند، قطعا ریزفاکتورها و عوامل خطر در محیط کار باعث ایجاد حادثه خواهد شد.
به نقش ارگونومی در کاهش بیماری‌های ناشی از کار اشاره کنید. چقدر می‌توان به جایگاه ارگونومی در محیط کار ایران امیدوار بود؟
ارگونومی از علومی است که می‌تواند به ارتقای بهداشت شغلی و کیفیت شغلی کمک زیادی کند. ارگونومی به این معناست که کار و تجهیزات و محیطی که آدم‌ها در آن فعالیت شغلی انجام می‌دهند متناسب با ویژگی‌های آدم‌ها طراحی شود. کار نه سنگین باشد و نه سبک؛ کار باید متعادل باشد که هم سلامت کارگر تضمین شود و هم کارفرما از آن منتفع شود که با استفاده از اصول ارگونومی می‌تواند این شرایط را اجرایی کرد.
هدف ما در ارگونومی این است که از طریق خلق محیط‌ها و ابزار مناسب و شرح کار مناسب به ارتقای سلامت ایمنی و بهره‌وری نیروی کار کمک کنیم. در دنیا چند دهه است که به این موضوع توجه شده و کارفرماها این را برگ برنده برای سازمان و تعالی سازمان می‌دانند. در ایران هم دو دهه است که ما فعالیتهایی در این زمینه شروع کردیم. ما از سال۸۷ فوق لیسانس ارگونومی در دانشگاه‌ها راه‌اندازی کردیم و از سال ۹۴ دوره‌ی دکتری نیز وارد دانشگاه‌ها شد که از این نظر در منطقه و نسبت به کشورهای مشابه پیشگام هستیم.
چقدر توانستیم این اصول را وارد کارخانه‌ها کنیم و کارفرماها را مجاب به اجرای این اصول؟
اگر بخواهیم قضاوت درستی داشته باشیم که این چقدر وارد محیط کار شده است و چقدر کاربردی شده باید بگویم که بهداشت شغلی از ارگونومی جلوتر است. در مورد بهداشت حرفهای در هر کارخانه‌ای دستورالعمل‌ها و برنامه‌های مدونی وجود دارد و خب این موضوع از مدت‌ها قبل مطرح شده اما در مورد ارگونومی چنین نیست. در کشور ما ارگونومی از دل بهداشت حرفهای بیرون آمده و عقبتر از آن است. یکی از رسالتهایی که ما برای خود قائل هستیم فرهنگ‌سازی و آشنایی صنایع مختلف و مردم و با اصول ارگونومی است. ما می‌خواهیم مردم متوجه باشند که این علم می‌تواند در محیط کار و زندگی تاثیر به سزایی در سلامت آن‌ها داشته باشد. امروز واژه ارگونومی نامأنوس نیست اما می‌توان گسترش بیشتری داشته باشد. به هر حال فارغ‌التحصیلان این حوزه می‌توانند نقش به سزایی در گسترش این حوزه داشته باشند.
اجرایی کردنِ اصول بهداشت حرفهای خیلی جاها هزینه‌بر است و کارفرما زیر بار نمی‌رود. تعدا بازرسان کار هم به قدری نیست که بتوان به نظارتهای آن‌ها برای کاهش حوادث ناشی از کار امیدوار بود. در مورد به کار بردنِ اصول ارگونومی چقدر می‌توان خوشبین بود. آیا اجرایی کردنِ اصول ارگونومی هزینه‌بر است؟
ببینید برنامه‌های مختلفی برای بهبود شرایط کار در ارگونومی وجود دارد؛ بخشی این است که تکنولوژی را تغییر دهیم و از حالت دستی و یدی خارج کنیم و کار را به ماشین واگذار کنیم که اینها هزینه‌بر هستند و سبب می‌شود کارفرما به این سمت و سو نرود. البته بهترین راه حل‌ها برای بهبود شرایط کار همین‌ها هستند و ما باید با روش‌های مهندسی شرایط کار را بهبود ببخشیم اما بخشی از راهکارها مبتنی بر روش خود مراقبتی است. وقتی تضمینی برای اجرای آن بخش قضیه وجود ندارد، خود کارگر باید مواردی را رعایت کند تا سلامت خود را حفظ کند. با آموزش اصول ارگونومی می‌توان تا حدودی این شرایط را بهتر کرد. به هر حل تغییر تکنولوژی می‌تواند هزینه بر باشد اما آموزش این اصول هزینه‌ی چندانی ندارد. به همین دلیل است که در کشورهای در حال توسعه بیشتر روی این اصول کم هزینه تاکید می‌شود. ببینید گاهی بالابردنِ ارتفاع مانیتور با وسایل دم دستی مثل کتاب و… می‌تواند از بروز بسیاری از بیماری‌های ستون فقرات گردن جلوگیری کند. این کار هزینه‌ی چندانی ندارد اما به هر حال به سلامتی نیروی کار کمک می‌کند.
کاری که می‌توانیم انجام دهیم این است که عینک ارگونومی را به چشم خود افراد ذی نفع بزنیم. پس پیشنهاد ما این است که از طریق آموزش و روش‌های خود مراقبتی می‌توان بخشی از آسیب‌های جسمی و حتی روانی را کاهش داد. در واقع با بالابردنِ ریزفاکتورها می‌توان بهداشت کار را ارتقا داد.