کنوانسیون تهران تنها معاهده محیط‌زیستی مورد توافق 5کشور حاشیه دریای خزر و تنها بستر همکاری برای حفاظت و نجات اکوسیستم منحصربه‌فرد دریای خزر بود و به همین دلیل از اهمیت بالایی برخوردار است. 3سال پس از امضای کنوانسیون تهران برای نجات محیط‌زیست دریای خزر، روز 21مردادماه 1385 همزمان با لازم‌الاجرا شدن کنوانسیون تهران، به نام روز دریای خزر نامگذاری شد.
کشورهای حاشیه خزر از آن سال تاکنون در 21مردادماه هر سال مراسم بزرگداشت خزر را با هدف مدیریت افکارعمومی و آشنا کردن جوامع محلی حاشیه خزر برای دستیابی به اهداف کنوانسیون تهران برگزار می‌کنند. با این حال پس از گذشت حدود 13سال از لازم‌الاجرا شدن کنوانسیون تهران برای نجات خزر، پروتکل‌های این کنوانسیون اجرایی نشده است.
پروتکل‌های محیط‌زیستی خزر در انتظار آبان
دبیرخانه کنوانسیون تهران هم‌اکنون در ژنو قرار دارد و این تنها دلیل اجرایی نشدن پروتکل‌ها برای نجات محیط‌زیست دریای خزر است. پروین فرشچی، معاون پیشین محیط‌زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست و استاد دانشگاه معتقد است: تنها در صورت استقرار دبیرخانه دائمی این کنوانسیون در یکی از 5کشور عضو، برنامه‌های عمل برای نجات خزر اجرایی می‌شوند.
وی به همشهری گفت: براساس تصمیم‌گیری‌ها قرار شد دبیرخانه کنوانسیون تهران به‌صورت گردشی و براساس حروف الفبای انگلیسی، هر 4سال در یکی از کشورهای عضو دایر شود. به این ترتیب آذربایجان به‌عنوان نخستین مقر دبیرخانه دائمی انتخاب شد و قرار بود در سال2015 دبیرخانه موقت در ژنو، به کشور آذربایجان منتقل شود که تاکنون این انتقال صورت نگرفته است.
کارشناسان براین باورند تا زمانی که دبیرخانه دائمی کنوانسیون تهران برای نجات خزر به آذربایجان منتقل نشود، 5کشور عضو کنوانسیون، تنها در حوزه ملی به حفظ محیط‌زیست دریای خزر خواهند پرداخت و همکاری مشترک و منطقه‌ای آنها در این خصوص، منوط به انتقال دبیرخانه کنوانسیون از ژنو به باکو است.
فرشچی اظهار میدارد تنها دلیل محقق نشدن این انتقال نیز امضا نشدن قرارداد فی‌مابین آذربایجان و برنامه محیط‌زیست ملل متحد و به‌دنبال آن برگزاری کنفرانس کشورهای عضو است که به‌دلیل اجرایی نشدن این موارد، اجرای برنامه عمل پروتکل‌های کنوانسیون تهران به تعویق افتاده است. به‌گفته فرشچی، قراراست طی 4ماه آینده در ماه‌های نوامبر یا دسامبر، قرارداد آذربایجان و کنفرانس کشورهای عضو به نتیجه برسد.
احمدرضا لاهیجان‌زاده، معاون فعلی محیط‌زیست دریایی و تالاب‌های سازمان محیط‌زیست نیز از برگزاری ششمین نشست اعضای کنوانسیون تهران در آبان ماه امسال در شهر باکو خبرداد و گفت که تصمیم‌گیری درخصوص ساختار سازمانی دبیرخانه دائمی از موضوعات مهم این نشست است.
اجرای پروتکل‌ها به شرط انتقال دبیرخانه
پروین فرشچی، معاون پیشین محیط‌زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز در ارتباط با آنچه لاهیجان‌زاده اعلام کرد، به همشهری گفت: با انتقال دبیرخانه کنوانسیون به منطقه، انتظار می‌رود برای تمامی پروتکل‌های کنوانسیون تهران، برنامه اجرایی در نظر گرفته و فعالیت‌ها برای نجات محیط‌زیست خزر در کشورهای عضو آغاز شود.
آنچه اکنون در موضوع حفاظت از محیط‌زیست خزر در کشورهای حاشیه دریای خزر اجرا می‌شود، منحصر به برنامه‌های داخلی و ملی دولت‌ها برای حفاظت از خزر است که البته این برنامه‌ها با در نظر گرفتن اولویت دولت‌های حاشیه خزر بر حفاظت از محیط‌زیست نسبت به دریای خزر متغیر است و شدت و ضعف آن براساس اولویت‌های محیط‌زیستی دولت‌های عضو کنوانسیون تهران تعیین می‌شود.
امکان طرح پرسش از نحوه فعالیت کشورهای حاشیه خزر درخصوص حفظ محیط‌زیست این دریا نیز تاکنون ممکن نشده است. اما براساس آنچه کارشناسان به همشهری گفته‌اند، با آغاز فعالیت دبیرخانه دائمی و اجرایی شدن برنامه‌های عمل برای نجات خزر، کشورها باید براساس تعهدات کنوانسیون تهران رفتار کنند.
فرشچی با تأکید بر اینکه ایران به‌عنوان کشور ذی‌نفع باید برای سرعت بخشیدن به انتقال دبیرخانه کنوانسیون تهران از ژنو به کشورهای عضو کنوانسیون تلاش کند، می‌گوید: بعد از سال 2012و اتمام حمایت صندوق تسهیلات محیط‌زیست برای منطقه، همکاری و فعالیت‌های مشترک کشورها در حوزه دریای خزر متوقف شد و حالا باید برای جبران زمان از دست رفته تلاش کرد.
بررسی پروتکل حفاظت از تنوع زیستی الحاقی به کنوانسیون تهران در مجلس
لاهیجان‌زاده، معاون محیط‌زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست از تصویب پروتکل حفاظت از تنوع زیستی الحاقی به کنوانسیون تهران در هیأت دولت خبر داده است. او گفته است، این پروتکل هم‌اکنون برای تصویب نهایی به مجلس شورای اسلامی ارسال شده و در دست بررسی است.
به‌گفته لاهیجان‌زاده، پروتکل حفاظت از تنوع زیستی الحاقی به کنوانسیون تهران در پنجمین جلسه کشورهای متعهد کنوانسیون در اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۳ در ترکمنستان به تصویب 5کشور حاشیه دریای خزر رسید و در نشست آبان ماه کشورهای عضو کنوانسیون تهران نیز قرار است پروتکل پایش ارزیابی و تبادل اطلاعات و برنامه‌ریزی به‌منظور اجرای سایر پروتکل‌های الحاقی به کنوانسیون تهران برای حفاظت از محیط‌زیست خزر به تصویب برسد. معاون محیط‌زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست از برگزاری مراسم روز دریای خزر در 24مرداد ماه امسال خبر داد و گفت:
این مراسم در بابلسر برگزار می‌شود و محور اصلی آن موضوعات مرتبط با پسماند است که توجه ویژه مجلس و دولت برای تصویب لایحه مدیریت پسماند در استان‌های ساحلی به‌ویژه شمال کشور، می‌تواند گام مؤثری در حفاظت از محیط‌زیست دریای خزر از سوی ایران باشد.