تنها دو هفته از اجرای طرح ترافیک جدید در تهران گذشته بود که معاون شهرداری تهران برای ارائه گزارشی در این خصوص در صحن شورای شهر حاضر شد. محسن پورسیدآقایی با ارائه یک نسخه آماری از کاهش محسوس بار ترافیکی در محدوده مرکزی شهر سخن گفت. اما یکی دیگر از اهداف اجرای این طرح، کاهش بار آلودگی هوای کلانشهر تهران بود و به همین دلیل در نامگذاری جدید، نام آن از طرح زوج و فرد به طرح کاهش آلودگی هوا تغییر نام یافت. هدفی که حداقل در یک ماهی که از اجرای این طرح می‌گذرد چندان محقق نشده و آلودگی ازن موجود در پایتخت، نام این طرح را برای مردم و بسیاری از صاحب‌نظران از رسمیت انداخته است.
اگرچه معاون حملونقل وترافیک شهرداری تهران معتقد است؛ آلودگی امسال هوای تهران که ناشی از آلاینده ازن است، ربطی به گازهایی خروجی از اگزوز خودروها ندارد و هرچه تابش خورشید بیشتر باشد، میزان گاز ازن افزایش پیدا می‌کند. در این گزارش نظر جمعی از مدیران و متخصصان حوزه محیط زیست و آلودگی درباره منشا و علت آلایندگی ازن بررسی شده است.
صدرالدین علی‌پور (مدیرکل سابق محیط‌زیست شهرداری تهران) معتقد است؛ منبع ازن بیشتر از خودروها است و پیشگیری از گسترش آن با اصل تردد ارتباط دارد، اگرچه که نقش جایگاه‌های سوخت را نیز در ایجاد ازن نباید نادیده گرفت.
اما وی دلیل رشد آلایندگی ازن در سال‌های اخیر را افزایش دقت دستگاه‌های اندازه‌گیری می‌داند و می‌گوید: طی دو سال گذشته ناکس با دقت بیشتری اندازه‌گیری شده است، در نتیجه به تازگی متوجه این آلاینده شده‌ایم.
دقت دستگاه‌های اندازه‌گیری کیفیت هوا طی سال‌های گذشته تغییری نکرده است
محمد رستگاری (معاون نظارت و پایش اداره محیط زیست شهر تهران) درباره افزایش کیفیت و دقت دستگاه‌های اندازه‌گیری آلاینده‌های هوای تهران طی سه سال گذشته با رد این فرضیه می‌گوید: شهرداری تهران یک تعداد ایستگاه سنجش و محیط‌زیست تهران نیز یک سری ایستگاه سنجش آلاینده‌های هوا دارد. در نحوه سنجش هیچگونه تغییری ایجاد نشده و همانگونه که در گذشته اندازه‌گیری می‌شده، اکنون نیز به همان روش اندازه‌گیری می‌شود، اما نکته این است که آلایندگی ازن طی سه سال گذشته وجود داشته و این مساله جدیدی در هوای تهران نیست که آن را به عنوان یک دغدغه جدید ببینیم.
وی با تاکید بر اینکه این آلاینده در سنوات گذشته نیز وجود داشته است، می‌گوید: امسال در برخی روزها دما بالاتر بود و شاهد افزایش آلایندگی ازن بودیم. ازن آلایندهای است که در ایام خاصی از سال ظهور می‌کند، در سال های 87 و 88 نیز مانند امسال شدت آن بالا بود، اما پیک آن گذشته و از هفته گذشته تاکنون روز ناسالمی از لحاظ آلاینده ازن وجود ندارد، اما این امکان وجود دارد که در روزهایی از نظر این آلاینده دچار مشکل شویم.
ذرات معلق جلوی تابش خورشید را نمی‌گیرند
وی درباره اینکه با توجه به کاهش آلایندگی ذرات معلق، آلایندگی ازن بیشتر شده و این در حالی است که در تیر ماه تعداد روزهای آلوده به لحاظ ذرات معلق نسبت به مدت مشابه سال گذشته بالاتر است، می‌گوید: ازن از ترکیب دو آلاینده به اسم دی‌اکسید نیتروژن و ترکیبات آلی فرار در مجاورت نور خورشید ایجاد می‌شود. اگر در روزهایی ذرات معلق به حدی باشند که نور خورشید به سطوح پایینی اتمسفر نرسد، می‌تواند اثرگذار باشد، اما PM2.5 آنقدرها جلوی تابش نور خورشید را نمی‌گیرد و نمیشود به این نکته استناد کرد. امسال در تیر ماه شاهد افزایش دمای هوا بودیم، پیش‌سازها نیز حضور دارند و باد هم نمی‌وزد، در نتیجه شرایط برای افزایش آلاینده‌های پیش‌ساز و به تبع آن ازن افزایش می‌یابد. اگرچه که این افزایش نسبت به سال قبل بیشتر بوده، اما عدد نامتعارفی نیست.
هیچ اطلاعاتی درباره اثربخشی طرح کاهش آلودگی هوا نداریم
رستگاری درباره طرح کاهش آلودگی هوا نیز می‌گوید: ارتباطی بین ازن و طرح کاهش آلودگی هوا نمی‌بینم. اکنون هیچگونه اطلاعاتی درباره میزان اثربخشی طرح نداریم، اگرچه این طرح را رد نمی‌کنم. آلودگی هوا تابع دو نکته عوامل جوی و میزان انتشار آلاینده‌ها است. مقایسه این بازه یک ماهه با بازه یک ماهه قبل از اجرای طرح یا بازه یک ماهه سال جاری با مدت مشابه سال قبل به آن دلیل که نمی‌دانیم تغییرات جوی چه میزان بوده است، اظهار نظر درباره آن منطقی نیست. بهتر است درباره طرح کاهش صبر کرد تا داده‌ها تکمیل شود و اکنون نظر دادن درباره آن بسیار زود است.
این طرح بیشتر یک طرح ترافیکی است تا طرح کاهش آلودگی هوا
وی درباره لحاظ نشدن آلایندگی ازن در طرح کاهش آلودگی هوا می‌گوید: این طرح بیشتر طرح ترافیکی است تا طرح کاهش آلودگی هوا. تغییر ترافیک اگرچه تغییراتی در آلودگی هوا خواهد داشت و این امری بدیهی است، اما بیشتر جنبه ترافیکی داشته است. این طرح حتی در کارگروه کاهش آلودگی هوا نیز تصویب نشده، بلکه در شورای ترافیک تهران به تصویب رسیده است که محیط زیست نیز عضو آن نیست. در نتیجه رویکرد آن بیشتر ترافیکی است و باید دید آیا اثرات آن بر روی آلودگی هوا مثبت است یا خیر.
معاون نظارت و پایش اداره محیط زیست شهر تهران با بیان اینکه مجریان طرح می‌گویند، براساس مطالعات انجام شده این طرح روی آلودگی هوا اثر مثبت خواهد داشت، می‌افزاید: ما نیز امیدواریم اما اگر به این نتیجه برسیم که این طرح روی آلودگی هوا اثر مثبت ندارد، برابر قانون هوای پاک اقدامات لازم را انجام می‌دهیم.
ضرورت توجه به طرح کهاب در جایگاه‌های سوخت
زهرا صدراعظم نوری (رئیس کمیسیون سلامت، محیط زیست و خدمات شهری شورای شهر تهران) نیز با اشاره به روش‌های تشکیل این منبع آلاینده در گفتوگو با خبرنگار ایلنا با تاکید بر ضرورت توجه به جایگاه‌های سوخت و اجرای طرح کهاب می‌گوید: بخارات سوخت چه در هنگام تخلیه بنزین در مخازن و چه هنگام پرکردن باک خودروها باعث ایجاد ترکیبات آلی فرار و تولید گاز ازن می‌شود، اما متاسفانه تاکنون این طرح در جایگاه‌های سوخت اجرایی نشده است و به صورت انگشت شماری در برخی جایگاه‌ها در حال اجرا است.
نوری درباره این مساله که یکی از عوامل تشکیل ازن نور خورشید است که به گفته معاون حملونقل و ترافیک شهرداری تهران علت آلودگی این روزهای تهران فرض می‌شود، در حالی که ازن در نبود نور خورشید و در فضای دربسته نیز تشکیل می‌شود، اینکه بگوییم ازن ثانویه به دلیل نور خورشید ایجاد می‌شود و نقش خودروها را در آن کمرنگ و کاهش ذرات معلق در رشد ازن را موثر بدانیم، توجیهی غیرعلمی است، می‌گوید: عامل اصلی آلودگی هوای تهران منابع آلاینده متحرک هستند که هم به استانداردهای خودرو و هم سوخت خودروها از بنزین گرفته تا مازوت و گازوئیل بستگی دارد. در مجموع باید به سمت تولید خودروهای پاک و توسعه ناوگان حمل و نقل عمومی پیش رفت.
تولیدکنندگان سوخت و خودرو وظایف خود را به درستی انجام دهند
وی با تاکید بر اینکه در بحث آلودگی هوا باید از همه دستگاه‌های ذی‌ربط مطالبه‌گر بود و دولت و حاکمیت در این مساله نقش موثری دارند، ادامه می‌دهد: تولیدکننده خودرو شهرداری نیست و وزارت صنایع و بخش خصوصی هستند، همچنین مسائل تولیدکنندگان سوخت نیز مربوط به وزارت نفت است که از حیطه اختیارات شهرداری خارج هستند. شهرداری در حیطه حمل ونقل عمومی می‌تواند اقدام کند.
گزارش شرکت کنترل کیفیت هوا، اثربخشی طرح ترافیک را تایید می‌کند
وی درباره اثربخش نبودن طرح کاهش آلودگی هوا نیز معتقد است: این طرح خوب است و جواب هم گرفته است. باید براساس مطالعه و داده‌های آماری صحبت کرد و نمی‌توانیم بگوییم اثر نداشته است. گزارش شرکت کنترل کیفیت هوا، اثربخشی این طرح را نیز تایید می‌کند. از آنجایی که در محدوده‌های مرکزی بیشترین ترافیک را داریم، این طرح کمک می‌کند در مناطق مرکزی سفر را مدیریت کنیم که این هدف کاملا تامین شده است. یعنی اکنون شاهد ترافیک در محدوده‌های مرکزی شهر نیستیم و نبود ترافیک می‌تواند آلودگی را در این محدوده‌ها کاهش دهد. اما در شهری مانند تهران با حدود 4، 5 میلیون خودرو و حدود 3 میلیون موتورسیکلت، طبیعی است که آلودگی وجود داشته باشد و یک طرح همه مشکلات را حل نمی‌کند، بخشی از مشکلات را برطرف می‌کند.
وی با تاکید بر اینکه این طرح مدعی نبوده که می‌تواند آلودگی هوا را به صفر برساند، ادامه می‌دهد: می‌تواند ترافیک را در محدوده های خاصی مدیریت کند و عدالت را برقرار کند که با همه به صورت مساوی برخورد شود و طبیعتا وقتی بتوانیم ترافیک را در این محدوده‌ها کنترل کنیم، می‌توانیم آلودگی را در این محدوده‌ها کم کنیم.
نقش پررنگ پیش سازها در تشکیل ازن
شینا انصاری (مدیر کل دفتر پایش فراگیر سازمان حفاظت محیط‌زیست) در گفتوگو با خبرنگار ایلنا می‌گوید: اینکه ازن آلاینده ثانویه است و از پیش‌سازهایی از جمله اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلی فرار در کنار خورشید به عنوان یک عامل ضروری ایجاد می‌شوند درست است، اما نکته‌ای که باید به آن اشاره کرد این است که اگرچه در تهران پایش‌ها با صحت و دقت بیشتری انجام می‌شود، اما تعداد روزهای ناسالم بواسطه ازن طی سه سال اخیر روند افزایشی داشته است.
وی در ادامه می‌افزاید: اگرچه تعداد روزهای آلوده تهران به دلیل ازن بیشتر شده، اما آلاینده شاخص در تهران کماکان PM2.5 است. در بهار و تابستان به دلیل گرما و حضور آلاینده‌های پایه‌ای که با این گرما واکنش نشان می‌دهند ازن ایجاد می‌شود.
انصاری با تاکید بر اینکه یکی از مهمترین دلایل افزایش آلایندگی ازن افزایش منابع پیش‌ساز آن است به خودروهای فرسوده اشاره کرد و می‌گوید: خودروها و موتورسیکلت‌های فرسوده در سطح شهر تهران زیاد است، از طرفی بارگذاری جمعیت، خودرو و صنعت در تهران بالا است و ما شاهد تمرکز تعداد زیادی از این منابع مولد آلودگی در سطح بسیار کوچکی از کشور هستیم. از طرفی موتورسیکلت‌های کاربراتوری نیز تولید این آلاینده را تشدید می‌کنند.
مدیر کل دفتر پایش فراگیر سازمان حفاظت محیط زیست نیز بر نقش جایگاه های سوخت در تولید ازن ثانویه تاکید دارد و با اشاره به ضرورت اجرای طرح کهاب از سوی وزارت نفت می‌افزاید: قسمت عمده منبع انتشار ترکیبات آلی فرار اطراف جایگاه‌های سوخت است که انتشار بخارات آن در مجاورت نور خورشید ازن را تولید می‌کند. یکی از راهکارهای کاهش این انتشار طرح کهاب است که باید طبق اسناد بالادستی از سوی وزارت نفت اجرایی شود و این طرح تنها در تعدادی از جایگاه‌ها اجرایی شده، اما تکمیل این طرح قطعا می‌تواند پیش ساز ترکیبات آلی فرار را به حداقل برساند.
وی نیز با رد این ادعا که گرما عامل اصلی افزایش غلظت ازن در هفته های اخیر تهران است با تاکید بر اینکه اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلی فرار در کنار نور خورشید باعث تولید ازن تروپوسفری به عنوان یک آلاینده ثانویه می‌شود در ادامه می‌افزاید: اما نمی توانیم بگوییم منبع ازن گرماست، منبع آن به عنوان آلاینده ثانویه، یکسری آلاینده‌های پایه هستند که در مجاورت خورشید، ازن تروپوسفری یا آلاینده را به وجود می آورند.
انصاری درباره رشد قابل ملاحظه آلاینده ازن در هفته‌های اخیر تهران معتقد است یکی از دلایل آن خودروهای فرسوده است که باعث افزایش آلاینده‌های اولیه در هوا شده و تابش نور خورشید به موازات فعل و انفعالات میان آنها غلظت آلاینده ازن را بالا میبرد.
مظاهر معین‌الدینی (عضو هیات علمی دانشکده محیط‌زیست دانشگاه تهران) درباره نقش خورشید در تشکیل ازن ثانویه در گفتوگو با خبرنگار ایلنا می‌گوید: جو یک راکتور شیمیایی بزرگ است و آلاینده‌های اولیه یا پیش سازهای ازن مانند اکسیدهای نیتروژن، هیدروکربن‌های نسوخته، هیدروکربن‌های زیستی منتشره از پوشش گیاهی منتشر و وارد این راکتور شیمیایی می‌شوند. این ترکیبات در زمانی که شدت نور خورشید به اندازه کافی وجود داشته باشد به محصولات ثانویه از جمله ازن تبدیل می‌شود.
وی می‌افزاید: نور خورشید بیشتر انرژی لازم را تامین می‌کند. این روزها هم تابش زیاد است، هم شدت نور خورشید به بالاترین حد خود رسیده است. این انرژی در این موقع از سال، خیلی بیشتر از بقیه سال است، وگرنه ترکیبات انتشار پیش‌سازهای ازن در طول سال وجود دارد، اما میزان انرژی لازمی که در این زمان وجود دارد تا ازن به عنوان یک آلاینده ثانویه تشکیل شود، خیلی بیشتر است.
غیرمنطقی بودن کاهش ذرات معلق و تشدید تشکیل ازن
معین‌الدینی در پاسخ به این سوال که معاونت حمل و نقل و ترافیک که معتقد است کاهش ذرات معلق موجب افزایش ازن شده، می‌گوید: طول موجی که ذرات معلق جذب می‌کند در محدوده طول موج مرئی و مادون قرمز است، اما آن طول موجی که لازم است ازن ثانویه تشکیل شود، محدوده ماوارء بنفش است وگرنه اینکه کاهش ذرات معلق باعث تشدید تشکیل ازن می‌شود، غیرمنطقی به نظر می‌رسد.شهرداری می‌تواند با برنامه مناسبی برای کاشت گیاهان مناسب، چمن‌زنی و هرس کردن فضاهای سبز در زمان‌هایی که شدت تابش در تابستان حداکثر است، جلوی انتشار هیدروکربن‌های زیستی را بگیرد.
وی با اشاره به انتشار بخشی از پیش‌سازهای تولید ازن از پوشش گیاهی می‌افزاید: در روزهای گرم میزان این انتشار از فضاهای سبز شهری نیز زیاد می‌شود. باید به این نکته توجه شود که پوشش گیاهی نیز نقش خیلی مهمی در پیش‌سازهای تولید ازن به ویژه هنگام هرس و چمن‌زنی دارد، زیرا باعث انتشار هیدروکربن های زیستی در جو می‌شود. در نتیجه شهرداری در روزهای گرم، می‌تواند برنامه مناسبی برای چمن‌زنی و هرس کردن را انجام دهد و جلوی کاشت برخی گیاهان معطر به خصوص یکساله‌ها و آنهایی که به صورت فصلی کاشت می‌شوند، را بگیرد یا جایگزین کند.
کاهش ازن به کنترل پیش سازهای آن بستگی دارد نه نورخورشید!
عضو هیات علمی دانشگاه تهران تاکید می‌کند که کاهش ازن به کنترل پیش سازهای آن بستگی دارد نه نورخورشید و می‌گوید: زمانی می‌توانیم ازن را کنترل کنیم که بتوانیم آلاینده‌های اولیه یا پیش‌سازهای ازن را کنترل کنیم. یعنی برنامه کنترل ازن در برنامه کیفیت هوای یک شهر به کنترل پیش‌سازهای ازن باز می‌گردد. برای مثال وقتی هوا گرم می‌شود، ترکیبات آلاینده فرار بیشتر وارد جو می‌شوند مانند تبخیر از باک خودروها، پمپ بنزین‌ها، موتور خودرو در قسمت سوخت رسانی، کاربراتور یا انژکتور و در نتیجه احتمال افزایش تبخیر بیشتر است.
وی می‌افزاید: استفاده از کولر ماشین در این مدت زمان موجب افزایش فشار بیشتر به موتور و در نتیجه انتشار بیشتر آلاینده‌هایی که پیش‌ساز ازن هستند، می‌شود. بنابراین عملکرد صحیح موتور و کاتالیست خودروها می‌تواند در کاهش انتشار پیش‌سازهای ازن موثر باشد.در مجموع موارد متعددی در تولید ازن ثانویه مطرح هستند و صرفا میزان نور خورشید مطرح نیست.
او به پیچیدگی خاص ازن هم اشاره می‌کند و می‌گوید: چون ازن آلاینده ثانویه است، یک پیچیدگی دیگر دارد. ممکن است موادی که پیش سازهای ازن هستند، در جای دیگری منتشر شده و به قسمت دیگری از شهر منتقل شوند و تشکیل ازن را در هنگام انتقال آلایندهای اولیه همراه با باد یا همراه حرکت جوی هوا (همرفتی) ببینیم و در نتیجه شاید ازن را در همان منطقه انتشار پیش‌سازها نداشته باشیم در یک فاصله‌ای در پایین‌دست باد داشته باشیم.
عضو هیات علمی دانشگاه تهران درباره راهکارهای کنترل ازن به منابع انسانی انتشار آلاینده اشاره می‌کند و با تاکید بر اینکه نمی‌توان جلوی نور خورشید را گرفت، می‌گوید: برای کنترل این موضوع اول باید ببینیم کدام منطقه درگیر ازن است. پیش سازهای موجود از کجا منتشر می‌شوند و در قسمت‌هایی که اکسیدهای نیتروژن یا هیدرکربن وارد جو می شود باید به آن قسمت‌ها ورود کنیم. یا از راهکارهایی ساده مثل گذاشتن ماشین در سایه و چادر کشیدن، کاهش انتشار از پمپ بنزین‌ها و تعمیر نگهداری صحیح موتور و کاتالیست خودرو را استفاده کنیم هدررفت را کمتر کنیم. معاینه فنی نیز باید جدی‌تر گرفته شود. کاتالیست خودروها، توجه به پوشش گیاهی که توسط شهرداری‌ها کاشته و هرس می‌شود، پمپ بنزین‌ها و هر نوع منبعی که در تولید پیش‌سازهای ازن نقش دارد، توجه و تمرکز کرد.
وی در پایان تاکید می‌کند: آلودگی هوای شهر تهران یک‌باره کم نمیشود و به برنامه ریزی مدون و طولانی مدت نیاز دارد که هم به رفتار مردم و هم مسئولان بستگی دارد.