بازار قدیم تبریز، بازار وکیل شیراز، بازار سروش نیشابور، بازارخان یزد، بازار قدیم قزوین، بازار قدیم کاشان، بازار و کاروانسرای همدان و صد البته بازار بزرگ تهران این روزها نه‌تنها به‌عنوان نماد اقتصادی شهرها قلمداد می‌شوند، بلکه نمادی از تاریخ و تمدن ایرانی- اسلامی نیز به شمار می‌روند که اهمیت آنها را دو چندان می‌کند. در طول سال‌های مختلف به‌ویژه در طول یک دهه اخیر، همین نمادهای ارزشمند، حوادث و بحران‌های مختلفی را تجربه کرده‌اند که تازه‌ترین آن آتش‌سوزی گسترده در قسمت ایکی قاپیلار بازار قدیم تبریز به‌عنوان بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده جهان است. در این آتش‌سوزی دو نفر کشته، 29 نفر مصدوم شده و 100 مغازه به طول کامل در آتش سوخت. ایکی قاپیلار یک بار دیگر در مهرماه 1388 هم دچار آتش‌سوزی شده و تا حدود زیادی تخریب شده بود. سه روز پیش علت حادثه مشخص شد و بهروز مهدوی، فرماندار تبریز علت را اتصال برق عنوان کرد.
**بازارهای تاریخ هویتی انکارناپذیر
بابک نورالهی، کارشناس مدیریت بحران و آتشنشانی با اشاره به اینکه بازارهای سنتی تنها یک جزء از کالبد شهرها نبوده، بلکه دارای وجهه پربار فرهنگی، تاریخی و هویتی انکارناپذیر برای شهرهای ایران هستند به ایرناپلاس می‌گوید: این بازارها دارای بافت قدیمی بوده و معمولاً در مناطق قدیمی و مرکزی شهر قرار دارند. به همین دلیل محدودیت‌های زیادی برای مدیریت شهری از جمله سازمان‌های امدادی ایجاد کرده‌اند.
به گفته نورالهی، اکثر بازارهای تاریخی از نظر دسترسی به خیابان‌ها و کوچه‌ها محدودیت‌های زیادی داشتند و همین محدودیت‌ها باعث می‌شود تا علاوه بر محدود شدن امدادرسانی به افراد آسیب دیده و جلوگیری از سوختن منابع مالی موجود، صدمات جبران‌ناپذیری هم بر بافت تاریخی بازار وارد شود.
نورالهی ادامه می‌دهد: درگذشته هم ساختمان‌های بازارهای سنتی مقاومت چندانی در برابر آتش‌سوزی نداشتند، اما به دلیل استفاده محدود از مواد و کالاهای قابل اشتعال و نبود وسایل الکتریکی، خطر آتش‌سوزی بسیار کمتر از زمان حال بوده است. همچنین به‌علت استفاده از مصالح مختلف در نازک‌کاری‌ها، تزئینات و نوع مواد سریع الاشتعال مصرفی در دیوارها و استفاده از چراغ‌های روشنایی با حرارت بالا، مقاومت مواد مصرفی در برابر حریق کم شده و شرایط لازم برای بروز آتش‌سوزی فراهم می‌شود. در این میان، محدودیت‌های قانونی که از سوی سازمان میراث فرهنگی وجود دارد، شرایط را برای ایمن‌سازی سخت کرده است.
در این میان، نوع کالاهایی که در این بازارها به فروش می‌رسد گاه اوضاع را سخت‌تر می‌کند. مثلاً در آتش‌سوزی بازار تبریز با وجود تلاش‌های نیروهای آتشنشانی، انفجار اسپری‌های مواد آرایشی و بهداشتی داغ شده، اطفا حریق را مشکل‌تر کرده بود.
**اتصالات برقی دلیل اصلی آتش‌سوزی در بازارهای تاریخی
عادل شکری، کارشناس HSE (سلامت، ایمنی، محیط زیست) در گفت‌وگو با ایرناپلاس می‌گوید: بررسی‌ها نشان می‌دهد که مهم‌ترین دلیل آتش‌سوزی و بحران در بازارهای قدیمی، موضوع برق است. این بازارها جزو بافت‌های فرسوده به‌حساب می‌آیند و بست‌های برق نصب شده در آنها مربوط به 60 سال پیش است که با توجه به تعداد مغازه، فقط به‌منظور روشنایی مغازه طراحی شده بود. اما حالا همان ظرفیت برق علاوه بر روشنایی، برای استفاده دستگاه برقی مختلف مثل کولرهای گازی هم استفاده می‌شود که هیچ همخوانی با هم ندارند و همین باعث تحمیل بار اضافی بر مدار شده که می‌تواند خطرآفرین باشد. علاوه بر این موضوع، دلایلی همچون فرسوده بودن سیم‌ها، مدارها، فیوزها یا قرار گرفتن آنها در معرض آب، باران یا برف باعث می‌شود که به‌مرور زمان، ریسک حوادث بالاتر برود.
معمولاً در حوزه پیشگیری از حوادث ناشی از اتصال برق، دو بحث وجود دارد: یکی مباحث مربوط به قبل از کنتور برق و دیگری مباحث مربوط به بعد از کنتور. پیشگیری‌های مربوط به قبل از کنتور به اداره برق، شهرداری و مسئولان دولتی برمی‌گردد تا کارهای نظارتی را در زمان سیم‌کشی و وصل برق و کنتور انجام دهند که تا حدی انجام می‌شود. اما مباحث پیشگیری بعد از کنتور که به خود مغازه‌دار برمی‌گردد، معمولاً فراموش می‌شود و این تلقی از سوی سازمان‌های متولی وجود دارد که خود فرد باید حواسش جمع باشد. در صورتی که این مغازه‌دارها نه آموزش درست دیده‌اند و نه از مباحث آتشنشانی سررشته دارند و نه از میزان جریان برق و نه از میزان باری که به سیستم برقی تحمیل می‌کنند، اطلاعی دارند.
به گفته او، واقعیت این است که فرد در هنگام آتش‌سوزی در مغازه خود نمی‌داند چه کند و همین باعث می‌شود که زمان طلایی برای خاموش کردن آتش را از دست بدهد و آتش به جاهای دیگر هم سرایت کرده و خسارت چند ده یا چند صد برابر بیشتر شود. در حالی که می‌توان با یک آموزش ساده استفاده از کپسول آتشنشانی، یا گوش به زنگ بودن در مورد یک سری بوهای خاص متوجه حریق احتمالی شده و از بروز آن جلوگیری کند.
**گران بودن تجهیزات ایمنی
اما موضوع دیگری که شکری به آن اشاره می‌کند، بحث گران شدن تجهیزات آتشنشانی و اطفا حریق است. سال گذشته بنا به شرایط ارزی کشور، ورود بیش از 1400 قلم کالا به کشور ممنوع شد که یکی از آنها تجهیزات آتشنشانی و اطفا حریق بود؛ با توجه به این که در این رابطه، تکنولوژی‌های خوبی در کشور وجود ندارد. شکری با اشاره به این موضوع ادامه می‌دهد: در حال حاضر اکثر تجهیزات ایمنی و آتشنشانی در لیست کالاهای ممنوعه قرار دارد. از طرفی، ما تکنولوژی مترقی در این حوزه نداریم و همین باعث می‌شود اگر فردی از طریقی بتواند این تجهیزات را وارد کند، قیمت آن را بسیار بالا تعیین کند. در صورتی که مباحث مربوط به ایمنی، اهمیت زیادی دارد که باید تسهیلات بیشتری درباره آن ارائه شود تا تجهیزات ارزان به دست مصرف کننده برسد. این یکی از علل ریشه‌ای برخی از حوادث است که بالا بودن قیمت تجهیزات و تمایل نداشتن مغازه‌دار به خرید آن، باعث گسترش آتش و ایجاد یک بحران می‌شود.
در کنار ممنوعیت واردات و تعرفههای سنگین وارداتی، حمایتی از تولیدکنندگان داخلی وجود ندارد. به همین دلیل برخی از محصولات تولید شده در داخل هم به علت نبود حمایت از سوی دولت و وجود مشکلات فراوان، قیمت تمام شده بالایی دارند. در صورتی که حمایت از آنها می تواند باعث کاهش قیمت تمام شده برخی از تجهیزات آتش نشانی شود.
**نبود نظارت کافی
دلیل دیگری که شکری به آن اشاره می‌کند، نبود نظارت‌های کافی و مؤثر است. از نظر قانونی، شهرداری‌ها، آتشنشانی و اداره کار باید از لحاظ ایمنی بر اصناف نظارت داشته باشد، در حالی که در واقعیت این نظارت کافی نیست و هشدارهای که از سوی آنها داده می‌شود، ضمانت اجرایی آن‌چنانی ندارد که مغازه‌دار به آن تن دهد. به گفته او، جریمه‌ای که برای عدم رعایت استانداردهای ایمنی در نظر گرفته شده است، در برابر هزینه استانداردسازی ایمنی آنچنان ناچیز است که مغازه‌دار ترجیح می‌دهد جریمه را پرداخت کند. در حالی که باید جریمه سنگین‌تری لحاظ شود.
**حضور متخصصان ایمنی در بازارهای تاریخی
یکی از مهم‌ترین راهکارها برای جلوگیری از بروز حوادث و بحران‌ها، بررسی ریشه‌ای علت حوادث است. در حال حاضر موضوع ایمنی آنچنان در کشورهای جهان مورد توجه است که برای جلوگیری از خطرات احتمالی در بازارها، مال‌ها، بیمارستان‌ها و دانشگا‌ه‌ها متخصصان HSE حضور دارند. یعنی بنا بر تعداد افراد و وسعت بنا، تیم‌های متخصصی در مجموعه وجود دارد که به‌طور مرتب، ریسک حوادث را ارزیابی می‌کنند. شکری با اشاره به این موضوع می‌گوید: لازم است در بازارهای تاریخی که علاوه بر ارزش اقتصادی، ارزش تاریخی هم دارند، این نیروهای متخصص مستقر شوند تا با کمترین هزینه ممکن، نقاط بحرانی را شناسایی کرده و از بروز بحران جلوگیری کنند. با استقرار نیروی‌های متخصص می‌توان نقاط بحرانی را اولویت‌بندی کرده و به‌مرور آنها را رفع کرد.
در حال حاضر شرکت‌هایی در کشور وجود دارد که به‌صورت تخصصی در حوزه HSE فعالیت می‌کنند. شکری می‌گوید از آنجا که موارد مربوط به ایمنی گستردگی زیادی دارد و دولت نه به لحاظ بودجه و نه نیروی انسانی نمی‌تواند به‌تنهایی از پس آن بربیاید باید از ظرفیت این شرکت‌ها استفاده شود.
گزارش از الهام کاظمی