به نقل از روزنامه شهروند، زمین تخت جمشید دهان باز کرده و هراس بلعیدن تاریخ ٢٥٠٠ساله، همه را نگران کرده است. چاله‌ها عمیق و طولانی‌اند؛ یکی طولش ٢ونیم و قطرش ٤ونیم متر بود و با ٥ کامیون خاک پرش کردند، اما انگار زخم از جای دیگر سر باز کرد. شکاف دیگر در عمق ١٥٠متری دیوار صفحه تخت جمشید باز شده؛ به عرض یک متر و طول ٢٠٠ تا ٣٠٠ متر، اینها به اضافه چند شکاف موازی یک متری در غرب تخت جمشید. دهان فروچاله‌ها را با خاک پرمی‌کنند اما زمین باز جایی دیگر تشنگی‌اش را فریاد می‌زند و حالا بیم آن می‌رود که شکاف‌ها به داخل محوطه تاریخی برسد. فروچاله‌ها، قدرتمند‌تر از اسکندر مقدونی از راه رسیده‌اند و دست گذاشته‌اند روی گلوی تخت جمشید. باستان‌شناسان تخت جمشید می‌گویند، خطر همین حالا درکمین نیست و در سال‌های دور نمایان می‌شود و بیش از همه بلای جان «نقش رستم» خواهد بود. استان فارس هر‌سال ۵۶سانتیمتر در خود فرو می‌رود، بی‌آبی و کم‌آبی اگر پیشتر به چشم نیامده بود، حالا در نقاب شکاف‌های عمیق خودنمایی می‌کند. آنچه این روزها همه را دل‌نگران مجموعه جهانی تخت جمشید کرده، فاجعه‌ای محیط‌زیستی است که گلوی میراث فرهنگی کشور را می‌فشارد و دیر یا زود بلای جانش خواهد شد.
مشکل بیشتر محیط‌زیستی است
زمین‌شناسان خیلی پیشتر پیامدهای جدی خشکسالی را هشدار داده بودند. آنها گفته بودند که کشاورزی، برداشت بی‌رویه از آبهای زیرزمینی، کمبود آبهای سطحی، حفر چاه‌های غیرمجاز و فعالیت‌های انسانی زمین را در خود فرو خواهد برد. هشدار‌ها به گوشمان نرسید که در این سال‌ها، بدون توجه به خشکسالی کشاورزی را چنان توسعه دادیم که فروچاله‌ها میهمان دشت‌های استان فارس، هرمزگان، همدان، قزوین، تهران، ایلام، سمنان و گلستان تشنه شدند. «قصه امسال و پارسال نیست. فروچاله چندین سال است که معضل شده‌اند. نه فقط تخت جمشید که بسیاری از مناطق ایران گرفتار شده‌اند. اتفاقی که قبلا به چشم‌مان نمی‌آمد، حالا با تخت جمشید به گوش همه خواهد رسید. سال‌هاست که کشاورزی در اطراف تخت جمشید شدت گرفته و اثرش حالا با این ترک‌ها نمایان شده. بارها گفته شد که کمبود بارش درکنار فشار بالای جمعیت و تمرکز بر تولید محصولات کشاورزی خطرآفرین می‌شود اما چه کسی به این حرف‌ها اهمیت داد؟» «افشین یزدانی»، کارشناس حریم تخت جمشید و عضو شورای فنی این مجموعه جهانی خطر را محیط‌زیستی می‌داند و اینچنین می‌گوید: «چشمه‌ها خشک شده، سطح آب زیرزمینی تا حدی پایین رفته که فروچاله‌ها نمایان شده‌اند، کیفیت خاک عوض شده و تفاوت آن در عکس‌های هوایی به خوبی پیداست.» دشت مرودشت که اطراف مجموعه تاریخی قرار گرفته، زمانی مشکل کم‌آبی نداشت اما چاه‌های آب چنانش کردند که عمق آبهای زیرزمینی در آن به شدت کم شد و زمین فرو نشست و شکاف‌ها به چشم آمدند.
درحالی که خبرها از تهدید جدی تخت جمشید حکایت می‌کند، اما به گفته یزدانی «واقعیت این است که خوشبختانه بنای تخت جمشید روی برون‌زدگی‌های کوه ساخته شده و حداقل در این سال‌ها مشکل جدی آن را تهدید نمی‌کند.» او چنین می‌گوید و تأکید می‌کند که «نخست باید با روش‌های جایگزین با خشکسالی مقابله کرد اما هنوز خیلی از کشاورزان اصرار دارند که در زمین‌های اطراف آب برداشت کنند. برنج که کشت غرقابی دارد در این بی آبی فراوان بود که حالا کمتر شده. چاه‌های عمیق آب بعد از یکی دو‌سال با فرونشست زمین شکسته و کور شده است اما بازهم چاه‌های دیگری حفر می‌شود. » اکنون ۳۵۰۰ حلقه چاه در منطقه وجود دارد و تنها ۲۰۰ تا ۳۰۰ حلقه از آنها مجوز دارند. اینطور که یزدانی می‌گوید، زمانی مدیران مجموعه به جهت احتیاط نمی‌خواستند در حریم تخت جمشید اجازه برداشت آب دهند اما «فشارها از سمت استانداری چنان بود که این اتفاق افتاد.»
او چاره را در این می‌داند که سازمان میراث فرهنگی و حفاظت محیط‌زیست دست به دست هم دهند: «تالاب بختگان خشک شده، گاوخونی نیمه جان است، دریاچه ارومیه هم که یک روز خوب است و یک روز بد. ٢٠سال پیش چه کسی امروز را می‌دید؟ باور کنیم که کم آبی به بحران بدل خواهد شد. سازمان محیط‌زیست و میراث فرهنگی باید با هم همراه شوند و چاره‌ای بیندیشند.»
خطر رانش در نقش رستم
خطر اگرچه از تخت جمشید به دور است اما اوضاع نقش رستم فرق می‌کند چرا که تخت جمشید بستر محکمی دارد اما نقش رستم نه. یزدانی، کارشناس حریم تخت جمشید در توضیح وضع می‌گوید: «آرامگاه‌ها و بناها روی صخره بنا شده و فرونشست در تخت جمشید لااقل تا ٥٠سال آینده تاثیری نشان نخواهد داد اما بارویی هست که هنوز کاوش نشده و خطر تهدیدش می‌کند. نقش رستم به خاطر فروچاله‌های کعبه زرتشت اوضاع متفاوتی دارد. کعبه زرتشت پای صخره و روی زمین بنا شده در تهدید است. گزارش شده که ترک‌هایی در اطراف این بنا دیده شده، این یک فاجعه محیط زیستی است که دیر یا زود میراث فرهنگی کشور را تهدید می‌کند.»
کارشناسان معتقدند فروچاله‌ها حداقل تا ٥٠سال آینده مشکل جدی برای تخت جمشید به وجود نمی‌آورند. «کوروش محمدخانی»، عضو دیگر شورای فنی پایگاه میراث جهانی تخت جمشید می‌گوید: «انتظار نداریم به‌زودی زود زمین شکاف بردارد و بنای بزرگ تخت جمشید را در خود ببلعد اما به‌طورحتم در آینده تختگاه در خطر خواهد بود.» به گفته او همین جا به جایی‌ها و شکاف‌هایی که در منطقه تاریخی بوجود می‌آید و دهان باز می‌کند ممکن است به رانش تبدیل شود و خطر جدی برای آثار باستانی باشد.
این باستان‌شناس و متخصص آرکئوژئوفیزیک با تأیید گفته‌های یزدانی درباره خطراتی که بیخ گوش نقش رستم است ادامه می‌دهد: «برای نقش رستم دو عامل خطرآفرین وجود دارد. گسل‌های کوه حسین بسیار بزرگ‌اند. شکافی جلوی کوه بر اثر خشکسالی بوجود آمده و شکاف‌ها تا قسمت جلویی کعبه زرتشت می‌رسد. گسل از رو به روی آرامگاه خشایارشاه شروع می‌شود تا انتهای نقش رستم. شکافی که در بخش جنوبی کعبه زرتشت بوجود آمده، یک متر است.» محمدخانی تأکید می‌کند که «مشکل مال حالا نیست» و در چند‌سال آینده اثر منفی خود را نشان خواهد داد اما «مسأله این است که تخت جمشید از ٢٥٠٠سال پیش مانده و باز هم باید بماند برای نسل‌های آینده.»
ساخت سیلوی گندم متوقف شد
تخت جمشید به جز فروچاله‌ها ماجرای دیگری را هم از سر گذراند. خبر این بود که سیلوی گندمی در حریم آن ساخته شده و این احتمال وجود دارد که با ادامه روند، یونسکو تخت جمشید را از فهرست آثار خود خط بزند، اما این اتفاق نیفتاد. افشین یزدانی، کارشناس حریم تخت جمشید خبر می‌دهد که ساخت سیلوی گندم که ارتفاعش از حد مجاز فراتر بود متوقف شده است: «عوامل ساخت سیلو سرانجام به این واقف شدند و ساختش را ادامه ندادند. پیگیری کارشناسی و قضایی انجام شده و آنها قبول کردند که حد مجاز را رعایت کنند.» بنا بود ٨ واحد سیلوی گندم درحریم تخت جمشید ساخته شود که دوتای آن درحین ساخت متوقف شدند؛ اتفاقی که می‌توانست برای مجموعه تاریخی یک بحران باشد.
سوزاندن زمین‌های کشاورزی اطراف؛ مشکل همیشه تخت جمشید
کشاورزان تابستان به تابستان زمین را آتش می‌زنند و دودش به چشم آدم‌های سنگی تخت جمشید می‌رود. هر‌سال به این رویه اعتراض می‌شود و ماجرا هیچ‌وقت ختم به خیر نمی‌شود. دودی که از زمین‌های سوخته بلند می‌شود، روی سنگ‌ها می‌نشیند و جز سیاه کردن سنگ‌های بنا، مشکل دیگری هم به بار می‌آورد. یزدانی می‌گوید: «من الان این‌جا هستم، فعلا که آتش سوزی نیست اما دو هفته پیش بود. این اتفاق هر‌سال می‌افتد و با این‌که جریمه‌هایی برای آن درنظر گرفته شده اما متوقف نشده.» او اضافه می‌کند که کشاورزان این کار را انجام می‌دهند تا دوره کشت بعدی‌شان زودتر انجام شود اما اسیدی که با رطوبت موجود در هوا تولید می‌شود، برای سنگ‌های کربنات تخت جمشید خطرآفرین است و باعث فرسودگی می‌شود. «گاهی دود چنان است که افق دید به زیر ٥٠٠ متر می‌رسد.» این اتفاق در کوتاه‌مدت به چشم نمی‌آید اما به‌خاطر گستردگی‌اش در چند دهه آثارش نمایان می‌شود.