جنگل هاى دریایى حرا که از مهمترین زیستگاه هاى دریایى براى تولیدمثل ماهی ها و انواع پرندگان همچنین زیستگاه تنها گونه پرپویز گزارش شده در کشور می باشد، امکان مشاهده دسته هاى دلفین هاى وحشى بینى بطرى و گوژپشت بین جزیره قشم و جزیره هنگام، سایت تخم ریزى لاک پشتان دریایى پوزه عقابى و موارد دیگرى که در هیچ نقطه دیگر از کشور نظیر ندارند مثال هایى از ویژگی هاى خاص جزیره قشم و جزایر اطراف آن، هنگام، هرمز و لارک هستند.

پدیده مهاجرت در دریا

در فصل بهار همانند خشکى در دریا نیز موسم تولیدمثل و تولد نوزادان در جریان است.

انواع ماهی ها، نهنگ ها، دلفین ها و لاکپشت هاى دریایى در این زمان (اواخر زمستان تا اواخر بهار) از آبهاى آزاد وارد آبهاى دریاى عمان و خلیج فارس می شوند تا با توجه به وفور غذا و ویژگی هاى اکولوژیک و غناى طبیعى این دریا در آن تولید مثل نموده و نوزادان خود را به دنیا آورند.

چهار گونه از هشت گونه ماهى هاى تن ثبت شده در آب هاى جهان در خلیج فارس گزارش شده اند. ماهى هاى بزرگ جثه تن فقط در این فصل از سال براى تولیدمثل به خلیج فارس مهاجرت میکنند که دو گونه از آنها (تن باله زرد و تن چشم درشت) در لیست قرمز اتحادیه جهانى حفاظت از طبیعت و منابع طبیعى – IUCN قرار دارند.

لاکپشت هاى دریایى پوزه عقابى که گونه اى حفاظت شده در سراسر آب هاى جهان هستند و شدیدا در معرض خطر انقراض قرار دارند نمونه اى دیگر از ده ها گونه مهم و آسیب پذیر دریایی است که صرفا در همین زمان از سال به جهت تولید مثل و تخم ریزى به آب هاى خلیج فارس مهاجرت میکنند.

در حالیکه در کشورهاى عربى حوزه خلیج فارس در این موسم خاص از سال صیادى از ماهی هاى مولد مهاجر که براى تولیدمثل به خلیج فارس مهاجرت کرده اند به طور کل ممنوع میباشد، این بازه زمانى مهم در آب هاى ایران برابر با به اوج رسیدن زمان صیادی است آنهم با مجوز و حمایت ادارات شیلات.

خلیج فارس در حدود دو دهه قبل فاجعه آتش سوزى هاى دریایى و آلودگى نفتى وسیع حاصل از جنگ کویت را پشت سر نهاد. در کمال شگفتى و ناباورى گرچه بعد از گذشت سالها اما تنوع زیستى خلیج فارس بار دیگر توانست روى پاى خود بیاستد.

مشکلات دیگر مانند آلودگی هاى حاصل از مواد شیمیایى و برداشت نفت و گاز در سکوهاى دریایى، نشت آلودگى یا غرق شدن شناورهاى حامل مواد نفتى، قاچاق گازوییل، تخلیه زباله و فاضلاب شهرى و پسماند هاى کشتى ها به دریا و مشکلات ناشى از صیادى مانند رها شدن تورهاى ماهیگیرى مستعمل در دریا، از بین رفتن آب سنگ ها و مرجان ها در اثر آلودگى و در پروسه صید و ساخت و ساز در سواحل و صید بى ضابطه و گسترده از دریا کماکان به قوت خود باقى هستند و هراز چند گاهى با نمایان شدن آثار جبران ناپذیر یکى از این عوامل تخریب بلفعل اکوسیستم هاى دریایى نگاه ها معطوف آن میگردد.

خطر جدى که آینده گردشگرى و صیادى بومى و سنتى جزیزه قشم را تهدید میکند

یکى از تهدیدات جدى و بزرگ در مسیر حفاظت از ذخائر دریایى و استفاده پایدار از آن همچنین توسعه گردشگرى پایدار در جنوب کشور به ویژه استان هرمزگان، نوع جدیدى از صیادى با نام «صید پیاله اى» (پرساین) می باشد.

در این روش صید، قایق هاى ویژه اى که مجهز به موتور بسیار قوى (۲۰۰cc) می باشند با مشاهده گله هاى ماهى هاى کوچک (گله هاى ماهى آنچُوى و ساردین ها) در سطح آب به سرعت گله را دور زده و تور ویژه چشمه ریزى را به دور گله ماهى انداخته و پس از بستن قسمت زیرین تور، کل گله ماهى و جانداران دیگرى که براى تغذیه اطراف گله ماهى هاى کوچک بوده اند را یکباره صید کرده و همانجا در دریا تحویل قایق هاى کوچکتر می دهند. ماهی های صید شده توسط این قایق هاى کوچک به ساحل حمل شده و بلافاصله بار کامیون ها و وانت هاى منتظر در ساحل میگردند.

این پروسه از سپیده صبح تا بعد از غروب آفتاب با همکارى حدود ٣٠٠ قایق و ده ها کامیون و وانت بى وقفه در جریان است و تا قبل از تاریکى میتوان قایق هایى را مشاهده کرد که از فرط سنگینى بار تا کمتر از یک وجبى سطح به داخل آب دریا فرو رفته اند و در حال انتقال بار به ساحل هستند.

پس از بارگیرى، ماهی ها به محل هایى کاملا صاف و عارى از هرگونه پوشش گیاهى در دشت هاى جزیره منتقل شده و به منظور خشک کردن آنها در معرض نور آفتاب قرار می گیرند.

پس از دو روز ماهى هاى خشک شده را داخل کیسه قرار داده و مجدد بار کامیون نموده و براى فروش از جزیزه خارج میکنند.

ماهیهاى خشک شد به منظور تهیه کود کشاورزى و یا غذاى طیور و ماهی هاى پرورشى خریدارى می شوند. بخش عمده این ماهى ها به خارج از کشور صادر می شود.

ارزش اقتصادى

ماهى هاى ریزى که به این ترتیب صید می شوند به صورت تازه هر تن به قیمت یک میلیون تومان معامله می شوند و پس از خشک شدن هر من (۳ کیلوگرم) ٣٠ هزار تومان فروخته می شود.

سایر زیستمندان دریایى صید و خفه شده در تورهاى چشمه ریز که به اصطلاح By catch نامیده می شوند شامل انواع لاک پشت هاى دریایى، سفره ماهی ها، دلفین ها و انواع دیگر ماهی ها می شوند نیز در دریا یا ساحل تخلیه و معدوم می شوند.

حدود ١۵٠ سفره ماهى که به همین ترتیب در تورهاى چشمه ریز به دام افتاده و از بین رفته اند. ساحل جنوبى جزیزه قشم اردیبهشت ٩۵

جسد نهنگ براید در ساحل کندالو جزیزه قشم که به احتمال قوى در اثر برخورد با قایق هاى صیادى یا خفگى در تورهاى بی شمار ماهیگیرى از بین رفته و به گل نشسته است. اردیبهشت ٩۵ (لینک مرتبط)

لاک پشت پوزه عقابى ماده ، گونه شدیدا در معرض خطر انقراض. علت مرگ خفگى در تور صیادى پیاله اى. ساحل جنوبى جزیره قشم – اردیبهشت ٩۵

جسد لاکپشت سبز / مشاهده بقایاى اجساد لاکپشت هاى دریایى به ویژه در سواحل جنوبى جزیزه قشم امرى عادیست.

ارزش ریالى تجهیزات

قیمت ادوات صید و قایق و موتور ویژه روش صید پیاله اى بین ٧٠ تا ١٢٠ میلیون تومان است که به آن دسته از معدود صیادانى که مجوز استفاده از موتور پرقدرت ٢٠٠ سى سى اخذ و پروانه صیادى نیز دارند براى خرید تور و سایر ادوات وام ویژه اى نیز اعطا شده است.

هر قایق به طور متوسط قادر به صید روزانه ٢ تا ۵ تن ماهى کوچک به ویژه ماهى آنچوى از خانواده موتو ماهیان و ساردین ها است. آنچُوى ماهیان و ساردین ها منابع اصلى تغذیه و بقاء بسیارى از زیستمندان دریا از جمله ماهى هاى تن، دلفین ها و نهنگ ها میباشند.  صدها گله و ده ها تن ماهى ریز بدین ترتیب در هر شبانه روز صید و روانه بازار میگردد.به طور متوسط روزانه بین ١۵٠ تا ٢۵٠ تن ماهى ریز بدین ترتیب از چرخه غذایى دریا خارج میشوند.

ممنوعیت ها و عدم اجرا و نظارت قانونى

در حالى حدود ٣٠٠ قایق صیادى در اغلب سواحل به ویژه سواحل جزایرى مانند جزیزه هنگام مشاهده میشوند که نزدیک شدن قایق هاى صیادى به فاصله ی کمتر از ٣ مایلى (حدود ۵ کیلومتر) به جزایر اطراف قشم اکیدا ممنوع می باشد.

متاسفانه به دلایل پشت پرده ممانعتى از آن صورت نمی پذیرد و حتى در مواردى مانند اسکله کندالو قشم، صید و تخلیه ماهى ها از قایق ها و بارگیرى در کامیون ها در نزدیک ترین منطقه به ساحل شیب دراز (که مهمترین سایت تخم ریزى لاکپشت هاى پوزه عقابى در جنوب کشور است) و جزیزه توریستى هنگام انجام میشود و روزانه صدها قایق به این ترتیب در این محدوده صیادى و تخلیه بار می نمایند.

بر اساس قوانین استفاده از موتورهاى مجاز براى شناورهاى صیادى، استفاده از موتورهاى با حجم بیشتر از ۵۵ سى سى ممنوع بوده اما در روش صید پیاله اى با توجه به مکانیزم صید که نیاز به سرعت بالا در انجام صید دارد، به برخى از صیادان مجوز استفاده از موتورهاى ٢٠٠ سى سى داده شده که البته این صیادان شامل درصد کمى از کل صیادان صید پیاله اى میباشند و الباقى به شکل کاملا غیر قانونى از موتور هاى ٢٠٠ سى سى استفاده میکنند.

از طرفی بنا بر شنیده ها فروش و خروج ماهى هاى خشک از جزیزه قشم ممنوع بوده اما در عمل هیچگونه اعمال قانونى نسبت به آن وجود ندارد .

تمامى فعالیت هاى مذکور شامل صیادى، حمل و نقل، خشک کردن و فروش در روز روشن و کاملا علنى و فارغ از هرگونه نگرانى در حال انجام است.

تبعات منفى صید پیاله اى

اولین موردى که توجه برانگیز است بوى تعفن ناشى از مرحله خشک کردن ماهى ها در معرض آفتاب است. در نقاط مختلفى از جزیره قشم میتوان عرصه هاى وسیعى را مشاهده کرد که چندین هکتار درست مشابه زمین هاى کشاورزى در عوض خرمن هاى گیاهى پوشیده از اجساد بی شمار ماهى هاى ریز شده اند.

همانند محل هاى دپو زباله نزدیک شدن و حتى عبور از حاشیه این کشتزارهاى مرگ به دلیل بوى تند و نامطبوع براى هر عابرى حتى در داخل اتومبیل به شدت مشمئز کننده و تهوع آور است. متأسفانه این وضعیت در تمام جزیره قابل استشمام و رویت است.

تردد تعداد زیاد قایق ها نیز در تمامى سواحل به ویژه در حدفاصل بین جزیره قشم و جزیزه هنگام (على رغم ممنوعیت تا سه مایلى سواحل) تمامى دلفین هاى این محدوده را که اصلی ترین جاذبه گردشگرى منطقه محسوب می شوند فرارى داده و جز اخبار به ساحل آمدن اجساد دلفین های اسیر و کشته شده در تورهاى صیادى خبر دیگرى از حضور دسته هاى دلفین ها در قشم نیست.

تصاویر اخیر تعدادى از اجساد دلفین های کشف و گزارش شده در محدوده اجراى صید پیاله اى (پرساین) می باشد:

جسد دلفین بینى بطرى bottlenose dolphine ساحل هنگام – بهمن ٩۴

جسد دلفین چرخنده spinner dplphin اسفند ۱۳۹۴ ساحل جزیره هنگام

آثار تورهای ماهیگیری روی بدن دلفین ها به وضوح مشخص است و خبر از پایان حزن انگیز حیات این زیستمندان ارزشمند و خاص با به دام افتادن در تورهای پرساین دارد.

جسد دلفین بینی بطری bottlenose dolphine در ساحل کندالو قشم نزدیک به روستای شیب دراز – ۹۵/۲/۱۴

جسد دلفین (غیر قابل شناسایی گونه) در ساحل کندالو قشم – ۹۵/۲/۱۸

جسد دلفین بینی بطری bottlenose dolphine با دو متر و نیم طول و ١۵٠ کیلو وزن – ساحل بندرعباس ٩۵/٢/٢٧

بازار پر رونق اما کاذب و مقطعى ایجاد شده از این نوع صیادى و چراغ سبز شیلات و سازمان منطقه آزاد قشم براى آن، گرچه عده محدودى از مردم منطقه را خشنود و تطمیع نموده است اما با ادامه این رویه هولناک صید و نسل کشى ماهی هاى کوچک و کاهش جمعیت این ماهى ها که اصلی ترین منبع تغذیه براى سایر زیستمندان دریا قلمداد میشوند، بدون تردید در آینده نزدیک به چرخه غذایى خلیج فارس و طبیعت آن صدمات غیرقابل جبرانى وارد خواهد آمد و توأما ماهیگیرى سنتى که ممر درآمد مردم بومى جزایر می باشد همزمان با آینده درخشان گردشگرى و اکوتوریسم این منطقه دستخوش دگرگونی هاى منفى و برگشت ناپذیرى خواهد شد.

وضعیت اسفناک کنونى در شأن مردمان و طبیعت جزیره بی نظیر قشم نیست.

نگارنده: محمدعلى الله قلى، فعال محیطزیست و کارشناس حیات وحش

گردآورى اطلاعات و تصاویر: افشین عباس نژاد هنگامى، مهندس على ابراهیمى، امیرسعید قهرمانى، على صفات و محمدعلى الله قلى