شوک حرارتی علت اصلی تلفات ماهیان سواحل کیش

فریدون عوفی ، پژوهشگر و عضو هیئت علمی بخش اکولوژی منابع آبی موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به اخباری که در خصوص مرگ و میر حدود ۱۰۰ کیلو گرم  از ماهیان ناحیه ساحلی (Neritic) از خانواده پهلو نقره ای (Atherinidae) در ۲۳ اردیبهشت ماه ۱۳۹۴در جنوب جزیره کیش (ساحل مشرف به پارک آبی)در رسانه ها منتشر شد گفت:برای یافتن علت اصلی  بر اساس مستندات و شواهد علمی و همچنین بر پایه نتایج حاصل از بررسی های میدانی و آزمایشگاهی بررسی های تحلیلی انجام شد.

به گفته وی، نتیجه مطالعات و تحقیقات نگارنده مشخص کرد که  اظهار نظر ها و فرضيه های ارائه شده پيشين از جمله تخليه پساب و فاضلاب و آلودگیهای نفتی كاملا مردود بوده و به لحاظ فني وعلمي قابل استناد نیست و  بر اساس مستندات و اطلاعات، دلیل اصلی تلفات ساردین ماهیان را می توان بهم خوردن تعادل اکولوژیکی دریا و مجموعه عوامل محیطی دانست که به دلیل استرس محیطی و شوک حرارتی ناشی از افزایش ناگهانی درجه حرارت طی یک دوره زمانی کوتاه مدت (۲۰ تا ۲۵ اردیبهشت ماه) در جنوب جزیره کیش و به دنبال آن شکوفایی غیر سمی جوامع جلبکی و پلانکتونی و در نهایت کمبود اکسیژن تلفات گروه محدود و دسته های کوچک ماهیان عمدتا از خانواده پهلو نقره ای (Atherinidae) را در بخش ساحلی موجب شده است.

 پژوهشگر و عضو هیئت علمی بخش اکولوژی منابع آبی موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور اظهار داشت: گونه مورد نظر ارزش شیلاتی اقتصادی نداشته و همچنین با توجه به عدم حضور آلاینده های محیطی (ترکیبات نفتی و فلزات سنگین و نیز ترکیبات سمی ناشی از کشند قرمز Red Tide)، ضمن اینکه دلیل تلفات آلاینده های نفتی و ترکیبات سمی نبوده برای بهداشت و سلامت جوامع انسانی نیز خطر آفرین نخواهد بود.

عوفی با انتقاد از برخی اظهار نظر های غیر کارشناسی منتشر شده در این خصوص تصریح کرد: این موضوع به دلیل عدم اگاهی های لازم در میان ساکنین جزیره کیش باز تاب مختلف و غیر مستند داشته است، متاسفانه از سوی تعدادی از کارشناسان و مسئولین سازمانهای دولتی و حتی اساتید دانشگاهی اعلام نظر های غیرواقعی (بدون در نظر گرفتن مستندات و حتی بازدید های میدانی و حتی عدم تخصص در زمینه موضوعات مرتبط با محیط زیست و بوم شناسی دریا ) مطرح شد.

این پژوهشگر تأکیدکرد: در تعدادی از اظهار نظر های غیر واقعی و غیر مستند از سوی مسئولان و مدیران غیر بومی که حتی در منطقه نیز حضور نداشته اند، موضوعات جالب توجهی مطرح شد بطوریکه در یکی از موارد در پاسخ به علل تلفات، عدم وجود نمایندگی و یا اداره تابعه سازمان حفاطت محیط زست در جزیره و یا ريختن ماهيان فاسد شده توسط شناورهاي شيلاتي و همچنين آلودگي‌هاي نفتي (و بطور کلی تمام علل موجود برای مرگ و میر ماهیان) بیان شده است.

وی افزود: در مورد دیگر علل مرگ و میر هزاران ماهي جزيره كيش آلودگي موضعي دريايي ناشي از لكه‌هاي نفتي و برخورد گله ماهيان گيش و ساردين با يك لكه نفتي مظرح شده است. متاسفانه نه تنها بیان دقیق گروه ماهیان تلف شده به درستی بیان نشده است، بلکه صرفا به بیان مطالب کذب و غیر مستند اکتفا شده و موجب تشویش اذهان عمومی و انحراف در بیان اصلی مسئله شده است. در صورتیکه اظهارات و اعلام موارد احتمالی مرتبط با تلفات ماهیان از سوی مسئولین و مدیران منطقه ای (سازمان منطقه آزاد کیش) هر چند غیر قطعی، ولی کاملا منطقی و با در نظر گرفتن عدم زیاده گویی های غیرعلمی بوده است .

عوفی یادآور شد: در این مطالعه مستند سازی و جمع آوری اطلاعات و داده های مورد نیاز بر اساس مطالعات میدانی، آزمایشگاهی و پرسشگری، بررسی پیشینه مطالعات، تجربیات و وقایع نگاری گذشته از پدیده های مشابه، تحلیل موضوعی و بررسی سناریو های مختلف بر اساس پژوهش ماتریس چند جهتی  (Multi-directional)،  ارائه پیشنهاد ها و راهکارهای مدیریتی – اجرایی، اموزش های همگانی در سطوح مختلف کارشناسی و مدیریتی، و اطلاع رسانی جوامع محلی و بهره برداران انجام شده است.

به گفته وی، محدوده ای که تلفات ماهی مشاهده و گزارش شد در محدوده جغرافیایی  واقع در جنوب جزیره کیش و کاملا مشرف به ساحل پارک آبی کیش است که بر اساس بررسی های میدانی محققان، ساحل مورد نظر در واقع فرورفتگی و تضریس حاصل از تخریب ساحل سنگی و انباشت رسوبات ماسه ای در شبه خلیج کوچکی است که فاصله دو بخش غربی و شرقی ان (شبه دماغه) حدود ۸۰۰ متر و محدوده ساحل ماسه ای با طول کمتر۵۰۰ متر و عرض ناحیه جزر و مدی ۱۵ متر (مساحت حدودی  ۷۰۰۰ متر مربع با کسر محدوده سنگی – صخره ای بینابینی) محاسبه شده است.

عضو هیئت علمی بخش اکولوژی منابع آبی موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور اظهار داشت: در مرز شمالی و در بخش مرکزی تپه های ماسه ای (Dune) تثبیت شده با پوشش گیاهان خشبی و درختچه ای قرار دارد که آثاری از مسیل فصلی غیر فعال با شیب حدود ۲۵ درصد با بستر عریض و پوشیده از ماسه های ساحلی در آن وجود دارد. همچنین به نظر می رسد مسیر این مسیل به دلیل  رفت و امد وسائل نقلیه جهت ساخت و ساز دچار تغییرات و کاملا فشرده شده است. منتهی الیه شرقی توسط سکوی  تک طبقه ای سنگی – صخره ای و ارتفاعات کوتاه تخریب شده سنگی (Destroyed Rocky Cliff)، و منتهی الیه غربی نیز توسط سکوی  تک طبقه ارتفاعات کوتاه تخریب شده رسوبی (Destroyed Sandy Cliff) و در بخش دریا بستر ماسه ای با سنگ و صخره پراکنده با شیب کتر از ۴ % متر محصور شده است. بطوریکه با فاصله گرفتن از خط ساحل به هنگام میان مد، عمق به میزان ۶.۳ متر افزایش داشته است.  تخته سنگ های جدا شده به دریا (Rip Rap) در طرفین شرقی و غربی و مرکزی ناشی از تخریب در دریا گسترش دارد.

عوفی تصریح کرد: در ترکیب ماهیان تلف شده سه گونه ماهی پهلو نقره ای (Atherinidae): گروه اصلی ماهیان تلف شده متعلق به گونه (Atherinomorus lacunosus (Hardyh ead Silverside از خانواده پهلو نقره ای ماهیان (Atherinidae Silverside) بوده است.ماهی چغوک – جاشره (Gerreidae): نمونه هایی از گونه( Gerres acinaces Longtail Silver-biddy) متعلق به خانواده جاشره ماهیان Gerreidae (Silver-biddies / Mojarras) نیز به تعداد بسیار محدود و پراکنده همراه با ماهیان پهلو نقره ای در محل تلف شده بودند. و ماهی یلی – گمگام (Traponidae): یک نمونه از گونه( Plates quadrilineatus Fourlined Trapon) متعلق به خانواده جاشره ماهیان (Teraponidae Trapons) نیز در محل مورد نظر تلف شده بود. و بادکنک ماهی (Tetraodontidae): یک مورد تصویر از بادکنک ماهی (Lagocephalus lunaris Lunartail Puffer) از خانواده بادکنک ماهیان (Tetraodontidae – Puffers) نیز  از محل مورد نظر ارسال شد که به دلیل عدم قطعیت و اطمینان از ارتباط با تلفات مورد نظر، نمی توان اظهار نظری در این خصوص ارائه کرد.

وی یادآور شد: به منظور اطمینان از وضعیت زمین ریخت شناسی ساحل و محیط زیست منطقه در محدوده مورد نظر، ضمن انجام بازدید میدانی و عملیات غواصی، تمام جوانب مربوط به سازه های انسان ساخت همجوار – تاسیسات در حال ساخت و تکمیل پارک آبی مورد بررسی دقیق قرار گرفت و در این خصوص ضمن جمع اوری اطلاعات لازم، با کارشناسان، محیط بانان، صیادان و غواصان بومی مصاحبه شد. تنها سازه همجوار و نزدیک در ساحل مورد نظر، پارک آبی کیش است که مراحل اجرا  وساخت ان در حال تکمیل است. از طرفی در دو طرف ساحل ماسه ای، دو خروجی آب شیرین کن قرار دارد.

این پژوهشگر تأکید کرد: با توجه به اینکه در چند مورد از اظهار نظرهای اعلام شده علت تلفات ماهیان آلودگی های نفتی بیان شده است، این موضوع نیز مد نظر قرار گرفت و بررسی های لازم انجام گرفت. که با توجه به اینکه نزدیکترین حوزه استخراج و پالایش و مجموعه سکو های دریایی و میادین بهره برداری نفتی به جزیره کیش با فاصله بیش از ۸۰ کیلومتر جنوب شرقی (جزیره سیری) و بیش از ۶۰ کیلومتر غربی ( جزیره لاوان)  واقع شده است این فرضیه رد می شود.

عوفی افزود: همچنین محدوده ابهای جنوب جزیره کیش خارج از محدوده خطوط کشتیرانی تجاری (نفتکش ها) منطقه ای – بین المللی خلیج فارس است و حدود ۱۵ مایل فاصله دارد از سوی دیگر  تمام فعالیت های قایق رانی تفریحی و تند رو، جت اسکی و مسافرتی در بخش شمالی و شرق ، و بخش غربی (در ارتباط با جزیره هندورابی) متمرکز است و بر اساس اطلاعات بدست امده از سازمان بنادر و دریانوردی و اداره بندر جزیره کیش، و همچنین دریابانی منطقه، طی دوره اردیبهشت ماه هیچگونه گزارش تصادم دریایی و یا غرق شدن شناور ثبت و اعلام نشده است بنابراین تلفات ماهی ها به دلیل آلودگی نفتی رد می شود.

به گفته وی، همچنین در بخش جنوبی جزیره کیش هیچگونه تاسیسات نفتی و صنایع سنگین مرتبط با نفت و گاز مستقر نیست و بررسی ها بر روی ماهیان و آبزیان منطقه و همچنین به استناد بررسی های آزمایشگاهی انجام گرفته از سوی مسئولین و کارشناسان اداره دامپزشکی، شیلات، و محیط زیست (منطقه آزاد)، هیچگونه آثار باقیمانده و یا بوی مواد نفتی بر روی نمونه های ماهیان مشاهده و گزارش نشده است.بررسی های میدانی در بخش ساحل ماسه ای جنوب پارک آبی و سواحل شرقی تا محدوده بعد از ساحل حفاظت شده لاک پشت های دریایی و سواحل غربی تا محدوده نزدیک کشتی یونانی، هیچگونه آثاری از لکه نفتی در بخش ساحل به صورت قیر (Tar ball / Tar coin)، لکه های پراکنده متراکم  نفتی (Oil pancake) و یا توده های چسبناک موس شکلاتی (Oil chocolate mousse) را نشان نمی دهد. 

عضو هیئت علمی بخش اکولوژی منابع آبی موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور یادآور شد: برای اطمینان بخش هایی از ساحل ماسه ای نیز تا عمق حدود ۲۰ سانتی متر مورد بررسی قرار گرفت. این موارد بر اساس دوره زمانی الگوی رفتار جابجایی و پراکنش لکه نفتی، و سرنوشت نفت پس از نشت و ورود به دریا از مرحله انتقال فیزیکی تا مرحله امولوسیون و انباشت در بستر یا ساحل مورد توجه قرار گرفت که بر اساس درجه حرارت محیط، جریانهای دریایی و امواج، و ویسکوزیته و کشش سطحی نفت متغییر و متفاوت است.

عوفی اظهار داشت:  بر اساس بررسی های بعمل امده از سوی پژوهشکده اکولوژی خلیج فارس و دریای عمان – بندر عباس، شواهد بدست آمده از تصاویر ماهواره‌ای  نشان دهنده غلظت بالای کلروفیل به میزان ۱۱۰ میلی گرم بر متر مکعب در آبهای منطقه کیش بوده است.

وی افزود: همچنین  بر اساس اطلاعات و آمار بدست آمده از دفتر نمایندگی شیلات، صیادان محلی و کارشناسان اداره محیط زیست منطقه آزاد جزیره کیش، هر جند ممکن از در بخش های دور از ساحل جنوب، غرب به سمت جزیره هندورابی و ابهای پیرامونی بخش شمال غرب و شرق فعالیت های متنوعی از صیادی سنتی و شامل گوشگیر محاصره ای، گرگور، قلاب و احتمالا صید با نیزه توسط غواصی صورت پذیرد، ولی تمام روشها عمدتا دور از ساحل و در محدوده خارج از مناطق آبسنگهای مرجانی است و با اینکه  صید تفریحی با قلاب در بخش های ساحلی (سواحل سنگی – صخره ای) رایج است اما در مجموع به علت عدم حضور شناور های صید صنعتی در منطقه، تاکنون تلفاتی از ماهیان متاثر از ماهیگیری و دور ریزی صید ضمنی گزارش و مشاهده نشده است، لذا نظریه  امکان تلفات ماهیان تحت تاثیر آلودگیهای احتمالی ناشی از آن نیز دور از انتظار و در واقع حداقل برای این موضوع قابل قبول نبوده و به دلیل عدم وجود شواهد و مستندات منتفی است.

عضو هیئت علمی بخش اکولوژی منابع آبی موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور تصریح کرد: بر اساس نتایج بررسی های آزمایشگاهی نمونه های آب که توسط  اداره شیلات و دامپزشکی منطقه به انجام رسیده،  همچنین به استناد بررسی های ازمایشگاهی پاتولوژی نمونه های ماهیان تلف شده، هیچگونه علائم ناشی از بیماریها و پارازیتهای دریایی گزارش نشده است. لذا با توجه به اطلاعات جمع اوری شده و نتایج حاصل از بررسی های آزمایشگاهی، میدانی و بخصوص تفسیر اطلاعات ماهواره ای و داده ای ایستگاه سینوپتیک مرتبط با دمای سطحی دریا ، تنها ناهنجاری محیطی را که می تواند قابل بیان و به عنوان علت ریشه ای تلفات ماهیان قابل ارائه باشد، شوک حرارتی ناشی از افزایش ناگهانی آب است و  با توجه به جدول انالیز آب که در همان ساعت اولیه بروز حادثه (بعد از ظهر ۲۳ اردیبهشت ماه ) نمونه برداری و به آزمایشگاه ارسال شد، سایر پارامتر ها نظیر مواد مغذی (نوترینت ها) و pH در وضعیت نرمال بوده است.

عوفی گفت: با توجه به اطلاعات جمع اوری شده و بازدید میدانی، و بررسی شرایط منطقه و تجزیه و تحلیل اطلاعات و نتایج حاصل از بررسی های آزمایشگاهی، می توان عوامل مختلف را در یک طبقه بندی موضوعی به دو گروه عوامل ناشی از پدیده های طبیعی - محیطی و عوامل ناشی از فعالیت های انسانی تقسیم کردهر چند احتمال  تاثیر گذاری چند عامل بصورت همزمان و یا متوالی متاثر از یکدیگر نیز وجود خواهد داشت.

به گفته وی، شکوفایی پلانکتونی مضر (کشند قرمز) و مسمومیت، استرس محیطی و شوک شدید درجه حرارت، افزایش کلروفیل a، کمبود اکسیژن، تغییرات pH و NH۴، تغییرات مواد مغذی (نوترینتها)، بیماریها و پارازیتها، ویژگیهای خاص زمین ریخت شناسی بستر و ساحل، جریانهای ساحلی و ویژگیهای رفتاری (تغذیه، تولید مثل، مهاجرت)، شکار و شکار چی در گروه اول و پساب و فاضلاب های شهری و روستایی، پساب و فاضلاب های صنعتی، آب شیرین کن، آلودگیهای نفتی (شستشو، نشت و . . . )، فعالیت های صیادی (سنتی و صنعتی، ابزار غیر استاندارد و . . . ) و عملیات لایروبی و افزایش کدورت در گروه دوم قرار می گیرد.

عوفی تأکید کرد: وقایعی نظیر مرگ و میر آبزیان رخداد تازه ای نه تنها برای کشور بلکه برای تمام مناطق دریایی و ساحلی جهان است. هر چند که تلفات ماهیان جزیره کیش به لحاظ نوع گونه (غیر تجاری و شیلاتی، غیر خوراکی) و حجم بسیار کم و قابل اغماض از اهمیت قابل توجهی برخوردار نبوده و ضرر و زیان اقتصادی – اجتماعی را متوجه نکرده است، ولی نکته مهم پی بردن به علل بروز واقعه و بررسی جوانب مختلف (انسانی – طبیعی) موضوع است که در این گونه موارد طی سالهای اخیر بارها شاهد این موضوع بوده ایم که اظهار نظرهاي غير فنی و غیر مستند، بطور عجولانه روش مناسبي براي حل موضوع نبوده است. چنين روندي با توجه به حساسيت هاي اجتماعي در سطح محلی، منطقه و حتي در سطح ملي و خالرج از مرزها بازتاب منفي به دنبال خواهد داشت و در نهايت نتیجه ان سر درگمی جوامع محلی و ذینفعان، انعكاس تناقض گويي ها در مطبوعات و رسانه ها و بخصوص عدم امكان تصميم گيري و پيگيري از سوي مسئولین و مدیران دولتي و بخش هاي اجرایي است كه بایددر قالب برنامه های پیشگیرانه و راه حل های كارشناسي از سوي مراكز پژوهشي ارائه شود.

این پژوهشگر تصریح کرد: ولی با توجه به شواهد علمی مستخرج از تجزیه و تحلیل داده ها و اطلاعات زیست محیطی، هیدرو گرافی، زمین ریخت شناسی و اکو-بیولوژی آبزیان، بر اساس مستندات و اطلاعات، دلیل اصلی تلفات ساردین ماهیان را می توان بهم خوردن تعادل اکولوژیکی دریا و مجموعه عوامل محیطی بیان نمود که به دلیل استرس محیطی و شوک حرارتی ناشی از افزایش ناگهانی درجه حرارت طی یک دوره زمانی کوتاه مدت (۲۰ تا ۲۵ اردیبهشت ماه) در جنوب جزیره کیش و به دنبال ان شکوفایی غیر سمی جوامع جلبکی و پلانکتونی و در نهایت کمبود اکسیژن تلفات گروه محدود و دسته های کوچک ماهیان عمدتا از خانواده پهلو نقره ای (Atherinidae) را در بخش ساحلی موجب شده است.

وی اظهار داشت: لذا با توجه به اطلاعات جمع اوری شده و نتایج حاصل از بررسی های آزمایشگاهی، میدانی و بخصوص تفسیر اطلاعات ماهواره ای و داده ای ایستگاه سینوپتیک مرتبط با دمای سطحی دریا ، تنها ناهنجاری محیطی را که می تواند قابل بیان و به عنوان علت ریشه ای تلفات ماهیان قابل ارائه باشد، شوک حرارتی ناشی از افزایش ناگهانی آب است که  به دنبال ان شکوفایی ناگهانی غیر سمی جلبک ها، افزایش NH۴ حاصل از انباشت جوامع جلبکی غیر زنده، و کاهش اکسیژن محلول و در نتیجه تاثیرات منفی مرگ بار بر روی گروهی از آبزیان ناحیه کم عمق ساحلی و بخصوص گروههای حساس و غیر مقاوم اعلام کرد.

به گفته وی، گونه مورد نظر ارزش شیلاتی – اقتصادی نداشته و همچنین با توجه به عدم حضور آلاینده های محیطی (ترکیبات نفتی و فلزات سنگین و نیز ترکیبات سمی ناشی از کشند قرمز Red Tide)، ضمن اینکه دلیل تلفات آلاینده های نفتی و ترکیبات سمی نبوده است، همچنین برای بهداشت و سلامت جوامع انسانی نیز خطر آفرین نخواهد بود.

منبع : خبرگزاری مهـــر