با خشکسالی چه کنیم؟

زندگی انسان در طول تاریخ با خطرهای زیادی روبرو بوده است؛ به طوری که افزون بر جنگ، بیماری و...، بلایای طبیعی همچون سیل، زلزله و پدیده ی خشکسالی همواره زندگی انسان را به چالش های بزرگ دچار ساخته است. بنابراین در کنار تهدیدهای انسانی، مخاطرات طبیعی پای ثابت و همیشگی چالش های زندگی بشری بوده است.

پدیده ی خشکسالی، نمونه یی از بلایای طبیعی و خطری است که پیامدهای جبران ناپذیری را به دنبال دارد؛ به طوری که حتی پنداشت آن نیز کابوسی بزرگ و وحشتناک برای انسان و دیگر موجودات زنده رقم می زند.

در سال های گذشته، محیط زیست ایران با مشکلات و چالش های زیادی همچون انواع آلودگی های آب، خاک و هوا، فرسایش خاک، انقراض گونه های گیاهی و جانوری، کاهش منابع و کم آبی روبرو شده که عامل انسانی در شکلگیری این مسایل، نقشی چشمگیر داشته است.

سی ام دی ماه امسال «معصومه ابتکار» معاون رییس جمهوری و رییس سازمان حفاظت محیط زیست، هشدار داد بر پایه ی پیش بینی ها تا سال 2050 میلادی (1429 خورشیدی)، خشکسالی و کاهش نزولات جوی در ایران 11 برابر شرایط کنونی می شود.

به نوشته ی پایگاه اطلاع رسانی سازمان حفاظت محیط زیست، وی در دیدار مدیر منطقه یی آسیا و اقیانوسیه برنامه ی محیط زیست ملل متحد (یونپ) گفت با توجه به اثرپذیری بالای ایران از تغییرات روزافزون آب و هوایی ضرورت دارد یونپ در تدوین سازوکاری برای جلوگیری از گسترش این مشکلات با ایران همکاری کند .

***ایران، متاثر از تغییر اقلیم و افزایش جهانی جمعیت

به دنبال مصرف بی رویه ی سوخت های فسیلی، کره ی زمین گرم تر شده است. از این رو، مقدار آبی که در اختیار انسان قرار می گیرد روز به روز کمتر می شود. از سوی دیگر، افزایش جمعیت مصرف کننده ی آب مساله یی است که این شرایط را سخت تر می کند؛ به طوری که حتی اگر مقدار آب را ثابت در نظر بگیریم با 2 برابر شدن جمعیت، سرانه ی آب مصرفی نصف می شود. این امر، زندگی انسان و دیگر موجودات کره ی زمین را به بحرانی بزرگ دچار می کند.

در همین پیوند، «اسماعیل کهرم» مشاور رییس سازمان حفاظت محیط زیست و استاد دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، با دردناک خواندن نتیجه ی ارزیابی ها از وضعیت کنونی آب در ایران به گروه پژوهش و تحلیل ایرنا می گوید: ما در یک کمربند خشک و نیمه خشک جهان قرار گرفته ایم و یک سوم متوسط جهانی آب داریم. 

به گفته ی او، جهان در سال به طور متوسط نزدیک به 850 میلی متر باران دریافت می کند و این میزان در ایران به کمتر از 250 میلی متر می رسد. چنین شرایطی به موقعیت جغرافیایی کشور ما بازمی گردد.

مشاور رییس سازمان محیط زیست کشور بخشی از کم آبی و خشکسالی کشور را با شرایط آب و هوایی کره ی زمین همپیوند می داند و می گوید: مساله ی افزایش گازهای گلخانه یی و خشک شدن کره ی زمین واقعیتی دردناک است و این شرایط جهانی بر ایران نیز تاثیر می گذارد.

در همین پیوند، «بهلول علیجانی» استاد دانشگاه خوارزمی و بنیانگذار «اقلیم شناسی سینوپتیک» در ایران، با تاکید بر اینکه افزایش دما مشکلی بنیادی در جهان کنونی است، به ایرنا می گوید: خاورمیانه از نظر اقلیمی در بخش خشک و نیمه خشک واقع شده و جزو مناطق حساس کره ی زمین است. از این رو، در این منطقه محیط طبیعی بسیار شکننده است و با کوچک ترین تغییری بحران زیست محیطی رخ می دهد.

***نقش پررنگ عامل انسانی در دگرگونی آب و هوایی 

دگرگونی آب و هوایی، نوسان کلی و گسترده ی آب و هوای یک منطقه است. روند گرم شدن دمای کره ی زمین را بخشی از تغییر آب و هوایی قلمداد می کنند (2). 

شرایط آب و هوایی جهان روز به روز به دگرگونی های بیشتری دچار می شود و مشکلاتی را در مناطق گوناگون زمین پدید می آورد. یکی از چالش های کنونی، تکاپو برای دستیابی به منابع آب است. 

منطقه ی خاورمیانه به دلیل موقعیت ژئوپلتیکی و راهبردی خود همواره مورد توجه بوده است اما موضوعی که در آینده به چالش تازه یی در این منطقه تبدیل می شود، کاهش منابع آب با توجه به تغییر اقلیم جهانی خواهد بود.

خشکسالی به عنوان وضعیتی بحرانی و نمونه یی از دگرگونی های زیست محیطی، به دوره یی با بارش کمتر از میزان معمول گفته می شود که کاهش و کمبود ذخایر آب یک منطقه را در پی دارد.

در کنار عوامل طبیعی، بخشی از شرایط دگرگون یافته ی اقلیمی به طور مستقیم و غیرمستقیم از فعالیت های انسانی در مناطق گوناگون زمین ناشی می شود. 

علیجانی با تاکید بر نقش پررنگ عامل انسانی در تغییر اقلیمی به ویژه پدیده ی خشکسالی و کم آبی می گوید: تغییر اقلیم، مادر بسیاری از مخاطرات کنونی جهان است و مسائیلی همچون خشکسالی، گرد و غبار، سیل و... در این دگرگونی های آب و هوایی ریشه دارد. 

به گفته ی او، «مجمع بین المللی تغییرات آب و هوایی» (IPCC) در آخرین گزارش منتشر شده ی خود، با اطمینان 95 درصد اعلام کرده است این دگرگونی ها از فعالیت های انسان ناشی می شود.

استاد دانشگاه خوارزمی، پدیده ی خشکسالی را پیامد افزایش دما و فعالیت های انسانی دانست و افزود: فعالیت های انسانی به ویژه در کارخانه ها و صنایع کشاورزی روز به روز با شدت بیشتری افزایش پیدا می کند که این امر به افزایش دما و هدررفت منابع موجود و در نتیجه افزایش گرمایش زمین منجر می شود.

علیجانی تاکید می کند ناهماهنگی انسان با طبیعت و بهره برداری بیش از نیاز، روز به روز طبیعت و محیط پیرامون را با مشکلات ناگوارتری روبرو کرده و به بستر امن زندگی بشری و دیگر موجودات زنده آسیب می زند.

در این پیوند، کهرم نیز می گوید: بخشی از خشکسالی به عوامل جغرافیایی بستگی دارد اما عامل انسانی در پیدایش آن اهمیت بیشتری دارد. انسان ها در ایجاد خشکسالی دخالت مستقیم دارند؛ بدین گونه که با بهره برداری بیش از اندازه از سفره های آب زیرزمینی، ساخت سدها و شتاب دادن به میزان تبخیر آب، افزایش گرمایش زمین در نتیجه تولید گازهای گلخانه یی و... محیط خود را به سوی خشکی هدایت می کنند.

خطرات و آثار ناشی از دگرگونی های آب و هوایی با توجه به زمان و مکان و همچنین در مناطق و جمعیت های گوناگون متفاوت است و به عواملی همچون میزان سازگاری جوامع و توانایی کاهش خطرات بستگی دارد.

*** کشاورزی؛ بزرگ ترین مصرف کننده آب در ایران

هدررفت انرژی در ایران بیش از هر امری، پیامد برنامه ریزی ها و بکارگیری شیوه های نادرست و به دور از استاندارد است و همین امر نه فقط به محیط زیست و اقتصاد بلکه به پایداری توسعه ضربه های جبران ناپذیری وارد می آورد.

به گفته ی مشاور رییس سازمان حفاظت محیط زیست، 93 درصد آب کشور به کشاورزی، سه تا چهار درصد برای آشامیدن و 2 تا سه درصد به صنعت اختصاص می یابد. اگر در آب آشامیدنی هم صرفه جویی شود باز مصرف آب کشاورزی در ایران بالا است که بیشترین ضربه را به منابع آب می زند و از این رو، به بازنگری عاقلانه نیاز دارد. 

علیجانی نیز بیشترین اتلاف آب در ایران را در بخش کشاورزی دانسته و می گوید: بیش از 90 درصد آب کشور برای کشاورزی استفاده می شود که 70 درصد آن تبخیر شده و به مصرف گیاه نمی رسد. بنابراین باید در این زمینه منابع آب را مدیریت کرد.

او مهمترین سازوکارها برای جلوگیری از تبخیر و اسراف در مصرف آب را اصلاح روش های آبیاری، ارزیابی ویژگی های مناطق گوناگون جغرافیایی کشور به منظور اصلاح گونه های کشاورزی و روی آوردن به کشت گونه های بومی و سازگار با ویژگی های محیطی معرفی می کند.

از سوی دیگر، شیوه های نادرست آبیاری طی سال های گذشته منابع آب کشور را با مشکلات فراوان روبرو ساخته است و با وجود تاکید کارشناسان و به صدا درآمدن ناقوس کم آبی و خشکسالی همچنان ادامه دارد.

کهرم جایگزینی شیوه های نوین آبیاری مانند آبیاری قطره یی، بارانی و مه پاشی را مهمترین چاره می داند و با تاکید بر اثربخشی آنها در کشورهای دیگر می افزاید با این اقدام ها از هدررفت بخش گسترده یی از آب در کشاورزی جلوگیری می شود.

مشاور رییس سازمان محیط زیست با یادآوری اینکه 400 تا 500 سال زمان لازم است که یک توده ی سنگ تبدیل به خاک شود و 30 سال پس از آن نیز قابلیت کشت پیدا کند، خاطرنشان می کند: پوشش گیاهی بر اثر خشکسالی از میان می رود و خاک نیز دچار فرسودگی می شود. با از میان رفتن خاک، نابودی پوشش گیاهی شتاب می گیرد و سرانجام باارزش ترین دارایی و ثروت کشور یعنی خاک و آب از دست می رود. وقتی زمین گرم می شود و درجه ی حرارت بالا می رود، بسیاری از دانه ها سبز نمی شوند و قابلیت رویش نخواهند داشت.

به عبارت دیگر، هر اندازه سطح سفره های آب زیرزمینی به سطح زمین نزدیک تر باشد رطوبت زمین بیشتر، رشد گیاهان سریع تر و هوا نیز مرطوب تر می شود زیرا گیاهان بیشتر رشد می کنند و هوا را مرطوب نگه می دارند. هر چه سطح سفره های آب زیرزمینی پایین تر باشد رطوبت زمین و پوشش و تنوع گیاهی کمتر می شود و کم کم دشت ها و بیایان ها نیز خشک تر خواهند شد.

گرچه رییس سازمان محیط زیست درباره ی 11 برابر شدن خشکسالی تا سال 1429 هشدار داده با این همه، استاد دانشگاه خوارزمی بر این باور است که با وجود روند افزایشی خشکسالی در ایران، اما به نظر می رسد شدت آن، کمتر از میزان پیش بینی شده باشد زیرا بکارگیری الگوهای مناسب با شرایط بومی و استفاده از تجربه ی دیگر کشورها در زمینه ی مصرف بهینه ی منابع به ویژه آب می تواند راهگشای بسیاری از چالش های زیست محیطی کشور از جمله خشکسالی باشد. 

در همین پیوند، کهرم نیز می گوید: بهبود شیوه های آبیاری به برنامه ریزی های مناسب و کارشناسان زبده و باتجربه نیاز دارد و ایران در کنار استفاده از دانش و فن کارشناسان داخلی می تواند از کمک های سازمان ملل متحد نیز بهره مند شود. بکارگیری شیوه های نوین در اصلاح مصرف به ویژه در حوزه ی آب کشاورزی افزون بر برنامه ریزی، به تزریق منابع مالی و تلاش پیوسته و خستگی ناپذیر نیاز دارد.

*** جمع بندی

خشکسالی پدیده یی است که با توجه به علت های گوناگون طبیعی و انسانی رخ می دهد و تغییر اقلیم و فعالیت ها و بهره برداری های بی رویه انسان از طبیعت، در بروز آن بیشترین نقش را دارند. 

در ایران مصرف بی رویه ی آب بیماری مزمنی شده که طی سال های گذشته کارشناسان بارها درباره ی آن هشدار داده اند اما تاکنون برای آن چاره یی اندیشیده نشده است. این امر پیامدهای منفی بسیاری داشته و آسیب های جبران ناپذیری بر بخش های گوناگون کشور وارد آورده است و نه فقط رفاه و سلامت نسل کنونی بلکه زیستن آیندگان را نیز با چالش روبرو می سازد.

افزایش انواع آلودگی های زیست محیطی، فرسایش بی رویه ی خاک، جنگل زدایی، بیایان زایی و... مسایلی است که پیامد برنامه ریزی های نادرست یا اجرایی نشدن سیاست های کارشناسانه است و باید هر چه زودتر از شتاب آن کاست.

در این راه، باید فرهنگ سازی و نهادینه کردن نگرش مصرف بهینه منابع، افزایش مسوولیت پذیری و پایبندی به اهداف در سطوح مردمی و اداری- مدیریتی پیگیری شود. سازمان های دست اندرکار باید پس از شناسایی واقعیت ها و مشکلات، مسوولیت خود درباره ی محیط زیست را به طور کامل و پیوسته انجام دهند.

در سطحی فراتر نیز با توجه به ابعاد جهانی خشکسالی، همفکری و همکاری با نهادهای بین المللی و بهره گیری از تجربه های نوین زیست محیطی و کشاورزی راهگشا خواهد بود.

منبع : خبرگزاری ایرنا